Karol Polejowski, Geneza i rozwój posiadłości zakonu krzyżackiego na terenie Królestwa Francji do połowy XIV wieku

Przypominam tę dość już starą książkę, bo niedawno przeczytałem recenzję pewnego komiksu... Jak ma się komiks do książki naukowej – komiks nijak, ale recenzja już tak.

Komiks, to Jezioro ognia, wydany w ubiegłym roku przez Non Stop Comics. O czym to jest, z notki wydawcy:

Akcja, przygoda i... mariaż science-fiction z perypetiami XIII-wiecznych rycerzy. W 1220 roku we francuskich Pirenejach rozbija się statek drapieżników obcego pochodzenia. Na ich drodze staje jedynie garstka krzyżowców i... katarski heretyk. To, co zaczyna się jako dziwna awantura, skończy jako jedna z bardziej szalonych historii, jakie mogliście przeczytać.

To teraz do recenzji – popełniła ją była w Ostatniej Tawernie sama redaktor prowadząca działu „literatura”. Owa pani podaje, że jest specjalistką (!) od historii wojskowości. No i owa specjalistka od historii wojskowości na potęgę myli krzyżowców z krzyżakami (mam nadzieję, że Wam nie muszę tłumaczyć kim byli krzyżowcy i kim byli krzyżacy?). Mało tego, owa szefowa działu literatury nie wie, że po polsku i wyraz „krzyżowcy”, i wyraz „krzyżacy” piszemy małymi literami (no, przy krzyżakach jeszcze można to jakoś usprawiedliwić – starsi historycy też jechali od wielkiej litery). Cóż, jako stary dziennikarz nieraz wybałuszam oczy widząc, że ludzie, którzy powinni odrabiać staż w redakcjach, w mediach internetowych zostają szefami działów...

Tak, wg specjalistki od historii wojskowości, wyglądają krzyżacy – toż to w Polsce nawet dziecko wie, że krzyżacy mieli krzyż czarny...

Ale czytając tę recenzję zacząłem się zastanawiać czy krzyżacy w ogóle brali udział w krucjatach albigeńskich. Przyznam, że nie wiem czy brali, ale teoretycznie mogli brać. Być może nie w roku 1220, kiedy toczy się akcja komiksu, ale na pewno zdążyliby przed końcem owych krucjat, czyli rokiem 1255 (wtedy upadła ostatnia twierdza albigensów – Quéribus). No i właśnie szukając informacji o krzyżakach w południowej Francji sięgnąłem na półkę po książkę Karola Polejowskiego.

Tu trzeba coś wyjaśnić. Otóż z mrowia zakonów rycerskich, zwykło się wyróżniać „wielką trójkę” – templariuszy, joannitów i krzyżaków. Ale to jest stan z XIII wieku, bo w stuleciu XII była tylko wielka dwójka; bez krzyżaków. Ten zakon do „wielkich” doszlusował dzięki wielkiemu wielkiemu mistrzowi (przy czym pierwsze „wielki” dotyczy kalibru, a drugie urzędu). Hermann von Salza, bo o nim mowa, był czwartym krzyżackim Hochmeisterem. Był bardzo zręcznym politykiem i lawirując między skłóconymi cesarzem i papieżem, od obu wyciągał korzyści dla Zakonu.

Przeciętny Polak coś wie o pruskim państwie krzyżaków (jego początki to właśnie okres rządów Hermanna von Salza). Lepiej zorientowani wiedzą jeszcze o krzyżakach na Węgrzech (krótkotrwała próba utworzenia własnego państwa w ziemi Borsa) i w Inflantach (przejętych dzięki fuzji z zakonem Kawalerów Mieczowych). Tymczasem za rządów Hermanna von Salza Zakon miał aż siedem prowincji, a ich posiadłości były rozrzucone od Libanu po Półwysep Pirenejski i od dzisiejszej południowej Estonii po Palestynę. Polscy historycy interesują się głównie krzyżakami w Prusach i w mniejszym stopniu Inflantach, marginalnie ziemią Borsa, Niemcami i Italią. Pozostałe rejony większego zainteresowania nie budzą (można jedynie wspomnieć stary artykuł Hanny Świderskiej, Z dziejów stosunków angielsko-krzyżackich XII-XV w., Teki Historyczne, t. 10, 1959, s. 103 i n.).

Co ciekawe, wyjątkiem jest tu Francja. Krzyżakami w tym kraju zajął się Karol Polejowski. Jest to o tyle interesujące, że jest to właściwie ewenement na skalę światową, bo temat ten interesował francuskich i niemieckich historyków u schyłku XIX wieku, po czym przez ponad sto lat praktycznie „leżał”.

Dopiero Karol Polejowski wybrał się do Francji, przeszukał tamtejsze archiwa, w których znalazł aż 142 dokumenty dotyczące krzyżaków i ich posiadłości. Gdański historyk opublikował właśnie omawianą książkę i kilka artykułów o krzyżakach we Francji, a także o tamtejszych protektorach Zakonu – rodzie de Brienne.

Krzyżacy dość wcześnie zaczęli otrzymywać dobra ziemskie od francuskich feudałów, z tym że nie na terenie samej Francji, lecz w państwach powstałych w wyniku krucjat (Królestwo Jerozolimskie, Królestwo Cypru, Łacińskie Cesarstwo Bizantyjskie itd.). Zmianę przyniosła dopiero V krucjata, podczas której oddziały krzyżackie zyskały sobie spore uznanie. Jeszcze podczas krucjaty, w lipcu 1219 roku, aż siedmiu uczestniczących w niej panów francuskich obdarowało Zakon dochodami i dobrami ziemskimi. Kolejne nadania posypały się już po zakończeniu walk.

Ostatecznie krzyżacy otrzymali szereg posiadłości, zgrupowanych w dwóch rejonach Francji – na samym południu, nad Morzem Śródziemnym (szpitale w Montpellier i Arles) i w północnej części Francji centralnej.

W pierwszym rozdziale Karol Polejowski zajął się właśnie V krucjatą, w drugim przybliżył nam wspomniany ród de Brienne i jego stosunek do krzyżaków. W kolejnym mamy omówione dzieje i stan posiadania krzyżackiej komendy w Beauvoir. W następnym podobnie została zaprezentowana komenda w Orbec, a także mniejsze, rozproszone dobra Zakonu – w tym rozdziale autor „prostuje” też poglądy starszej historiografii, która krzyżakom przypisała kilka posiadłości w rzeczywistości należących do innych instytucji.

Nieco chaotyczny wydaje się rozdział V, w którym mamy jakby informacje z trzech parafii. Po pierwsze, znaczenie posiadłości francuskich dla całego Zakonu. Początkowo przykładano do nich duże znaczenie licząc na ich rozwój i rozrost. Dlatego utworzono odrębną prowincję francuską z własnym komturem krajowym. Te plany zostały chyba dość szybko zweryfikowane i ostatecznie zarząd nad posiadłościami we Francji objął niemiecki mistrz krajowy (a i to nawet nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem baliwatu lotaryńskiego).

W tymże rozdziale Karol Polejowski zajął się zwierzchnictwem krzyżaków nad probostwem w Vaudeville i szpitalem w Brienne. Ciekawostką jest proces dotyczący właśnie probostwa w Vaudeville – miejscowy biskup wyznaczył na proboszcza człowieka, którego krzyżacy nie chcieli. Ostatecznie proces wygrał Zakon.

Także w tym rozdziale mamy zaprezentowane sylwetki znanych ze źródeł krzyżaków związanych z francuskimi posiadłościami. Najwięcej miejsca autor poświecił oczywiście Karolowi z Trewiru, który właśnie we Francji zaczynał karierę, a ostatecznie został krzyżackim wielkim mistrzem.

Czy warto tę książkę przeczytać... Oczywiście, że warto. To jest coś, czym polska historiografia może się pochwalić – nasz historyk musiał „odwalić” robotę za Francuzów i Niemców. I też jego praca doczekała się recenzji nie tylko w języku polskim, ale również niemieckim i francuskim. Oczywiście sięgając po tę pozycję nie nastawiajcie się na „wielką” historię, bo też francuskie posiadłości krzyżaków nie miały wielkiego znaczenia. To będzie raczej wymienianie co i od kogo krzyżacy dostali, o co się procesowali itp.

Warto też pogłębić wiedzę o francuskich krzyżakach i ich protektorach. I tu można polecić inne prace Karola Polejowskiego, zwłaszcza:

K. Polejowski, Krzyżackie komendy we Francji w XV wieku, w: Z dziejów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940-1999), Gdańsk 2010, s. 257-274.

K. Polejowski, Matrimonium et crux. Wzrost i kariera rodu de Brienne w czasie wypraw krzyżowych (do początku XIV wieku), Gdańsk 2014.

Zastanawiałem się czy w ogóle tę pracę oceniać punktowo, bo trudno ocenić coś tak wyjątkowego – brak tła, na którym mogłaby się rysować wartość tej książki. I oczywiście brak mi ku takiemu ocenianiu kompetencji – nie przeglądałem dokumentów we francuskich archiwach. Jednak skoro inne pozycje oceniam, to byłoby niesprawiedliwe tę pozostawić bez oceny. Więc z mieszanymi uczuciami czy powinienem, ale...

OCENA: 10/10.

K. Polejowski, Geneza i rozwój posiadłości zakonu krzyżackiego na terenie Królestwa Francji do połowy XIV wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, stron: 236.

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na twitterze.

Seczytam na Instagramie.