Zawartość Żyda w Polaku

Polski antysemityzm to coś, co nieodmiennie wywołuje moją wesołość. Jesteście zaskoczeni, że akurat wesołość? Już tłumaczę: praktycznie każdy Polak ma krew żydowską, a w wielu przypadkach na pochodzenie żydowskie wskazują nazwiska. To przecież prześmieszne, kiedy człowiek z nazwiskiem wskazującym na pochodzenie z Narodu Wybranego smara o genetycznie uwarunkowanej wredności Żydów.

Właśnie niedawno zdarzyło mi się jednego takiego zgasić – miał nazwisko pochodzące wprost z hebrajskiego (nawet nie z jidysz). Kiedy mu wyłożyłem etymologię jego nazwiska, o dziwo, podziękował, po czym zamilkł. Pewnie jakiś czas będzie przetrawiał.

Kiedy takim antysemitom tłumaczę, że praktycznie każdy Polak miał wśród przodków Żyda, oczywiście odpowiadają, że to niemożliwe i „udowodnij”. To jedziemy z koksem.

Zacznijmy od tego, że przodkowie przyrastają nam przez potęgowanie. W pierwszym pokoleniu mamy dwoje, w drugim czworo, w trzecim ośmioro itd. Oblicza się, że w ciągu stulecia przelecą cztery pokolenia. Czyli sto lat temu mieliśmy po szesnaścioro przodków. Dwieście lat temu było tych przodków 256, trzysta lat temu – 4096, pięćset lat temu – 1 048 576 przodków! A w czasach Chrobrego byłoby to:  1 099 511 627 776. Czyli doszliśmy do bilionów.

Oczywiście nikt z nas tak wielu przodków nie miał – tu dochodzi do „skrócenia” drzewa genealogicznego, bo w pewnym momencie zaczną się małżeństwa osób daleko spokrewnionych (nie zdających sobie najczęściej z tego sprawy). Jadąc na przykładzie Piastów, taki np. Kazimierz kujawski, ojciec Łokietka, miał trzy żony – wszystkie także z rodu Piastów. A i sam Łokietek poślubił Piastównę. W ten sposób ilość przodków Kazimierza Wielkiego znacząco się zmniejszyła – w jego drzewie genealogicznym wielokrotnie będzie się pojawiał Bolesław Krzywousty, a jak sięgniemy do dalszych pokoleń, to jeszcze częściej np. Bolesław Chrobry.

Z drugiej strony, potomstwo człowieka sprzed tysiąca lat dziś może iść w grube miliony. Na dobrą sprawę, wystarczy jeden „spolonizowany” Żyd z czasów Mieszka I, by dziś każdy Polak tę odrobinę krwi żydowskiej miał.

Teraz kilka ścieżek, którymi Żydzi stawali się częścią narodu polskiego. Wiadomo, że za czasów pierwszych Piastów istniała w naszym kraju co najmniej jedna gmina żydowska (w Przemyślu), można się domyślać jeszcze przynajmniej dwóch: w Krakowie – bo to bardzo ważny ośrodek na szlaku handlowym wiodącym od Hiszpanii po państwo Chazarów i... Olkuszu (bo sama nazwa tego miasta zapewne pochodzi z hebrajskiego). Byli to najpewniej tzw. Radanici, czyli Żydzi z zachodniej części świata islamskiego (Maghrebu i Hiszpanii). Było ich niewielu, więc siłą rzeczy musiało dochodzić do związków mieszanych. Z sąsiednich Czech mamy poświadczenie, że niektórzy z tych Żydów przyjmowali chrzest. Taki np. przechrzta Jakub w 1124 roku:

po chrzcie stając się odstępcą, w nocy zburzył ołtarz, który był wystawiony i poświęcony w ich synagodze, i wziąwszy święte relikwie nie lękał się wrzucić je do swego wychodka.

Okazało się, że jego rodacy byli litościwi, bo

Żydzi, równi mu w zbrodni, aby wspomniany skurwysyn nie był stracony, złożyli księciu trzy tysiące grzywien srebra i sto grzywien złota (tak na marginesie, uwielbiam język Kosmasa).

Dopiero na przełomie XI i XII wieku przybyła do nas znaczniejsza liczba Żydów, a to za sprawą wypraw krzyżowych. Krzyżowcy przeprowadzali na terenie Niemiec czy Czech rozgrzewkę – czyli pogromy Żydów. Ci często uciekali do Polski, bo tu mieli opiekę władców. Znowu Kosmas:

W roku od wcielenia Pańskiego 1098 doniesiono księciu Brzetysławowi, że niektórzy Żydzi uciekali, niektórzy potajemnie swe bogactwa przenoszą częścią do Polski, częścią na Węgry.

Kolejne prześladowania skutkowały kolejnymi falami Żydów przybywających do Polski. Problemy przyszły w wieku XIII, kiedy zaczęły w Polsce powstawać miasta (bo wcześniejsze grody miastami nie były). Miasta powstawały dzięki kolonizacji niemieckiej, a Niemcy przynosili ze sobą zachodnie obyczaje. Jakie to obyczaje? Oczywiście wiara, że Żydzi porywają hostię, żeby ją dręczyć, że porywają dzieci, żeby wytoczyć z nich krew na macę, że zatruwają studnie (tak tłumaczono średniowieczne epidemie). Wystarczyło, że poszła fama „Żydzi ukradli hostię” i zaczynał się pogrom. Przy czym pogromy polegały nie tylko na zabijaniu Żydów i rabowaniu ich majątku, ale także na zmuszaniu do przyjęcia chrztu.

Niestety, najstarsze informacje o takowych wydarzeniach w Polsce są dość lakoniczne, bo np. w rocznikach pod 1399 rokiem zanotowano tylko, że Żydzi w Poznaniu ukradli hostię. Ale już z 1407 roku mamy informację (Długosz), że po takim pogromie w Krakowie:

Wielu wreszcie z tych, którzy ocaleli, dobrowolnie się ochrzciło. Nadto wszystkie dzieci żydowskie, które chrześcijanie oszczędzili albo uratowali spośród płomieni, staraniem chrześcijan odrodziły się w świętym źródle chrztu.

Więc, jak widać, już w średniowieczu sporo Żydów przyjmowało chrzest i z czasem stawało się Polakami. Zresztą nie tylko w wyniku pogromów i przymusu, lecz także dobrowolnie – Żydów dotykał szereg sankcji prawnych, utrudniających nie tylko prowadzenie interesów, lecz także po prostu życie. W tej sytuacji często decydowali się na zmianę wyznania. A przypomnę, że taki Żyd z wieku XV dziś może mieć masę potomków, nawet idącą w miliony (zakładając po pięcioro dzieci w każdym pokoleniu, dziś dałoby to prawie osiem milionów ludzi).

W XV wieku otworzyła się jeszcze jedna furtka – bardzo atrakcyjna dla Żydów. Otóż w państwie Jagiellonów, a potem w Rzeczpospolitej Obojga Narodów Żyd, który przyjął chrzest, mógł liczyć na nobilitację – zostać szlachcicem. I tak np. pod koniec XV wieku chrzest przyjęła rodzina krakowskich Żydów o nazwisku Fiszel – ojciec i dwóch synów. Ich matką chrzestną była sama królowa Elżbieta (wdowa po Kazimierzu Jagiellończyku). Głowa rodziny przyjęła imię Stefan, a jego synowie – Jan i Stanisław. Od swojej posiadłości w Wielkopolsce przybrali nazwisko Powidzcy. Stanisław Powidzki został nawet księdzem. Jego owdowiały ojciec zawarł drugi związek małżeński, ze szlachcianką Apolonią Zgierską, siostrzenicą samego prymasa Jana Łaskiego. Łaski zresztą dopuścił Powidzkich do swojego herbu – Korab. Trzecią żoną Stefana Powidzkiego była znowu można szlachcianka – Elżbieta z Bnina Śmigielska, córka Jana, kasztelana przemęckiego.

Co ciekawe, bratem Stefana był Mojżesz Fiszel – rabin żydowskiej gminy w Krakowie, który został oskarżony o mord rytualny i w 1541 roku spalony na stosie... Stefan już wówczas nie żył, ale nawet gdyby żył, pewnie mało by go to obeszło – po przyjęciu chrztu zrobił się strasznym żydożercą.

Powidzcy (nazwisko do dziś występujące) nie byli wyjątkiem, w herbarzach można naliczyć około dwustu rodzin szlacheckich pochodzenia żydowskiego. Jak widać po Powidzkich, jak najbardziej ci ochrzczeni Żydzi wchodzili w związki rodzinne z pozostałą szlachtą. Oczywiście większość tych związków jest nie do wyśledzenia w materiale źródłowym.

Wiek XVIII znowu zrobił narodowi konkretną transfuzję krwi żydowskiej. A to za sprawą frankistów. Była to sekta żydowska, której „prorokiem” był Józef Frank (pierwotnie Josef ben Juda Lejb Frank, potem Jakub Józef von Frank-Dobrucki). Frankiści byli skłóceni z pozostałymi Żydami, toteż ochrony przed nimi szukali u katolików. Wreszcie, w 1759 roku Frank i kilka tysięcy jego zwolenników przyjęło chrzest – część z nich od razu tylnymi drzwiami dostała się do stanu szlacheckiego (tylnymi, bo przez adopcję do rodów rodziców chrzestnych, a w tym okresie było to bezprawne). Część frankistów potem została już prawnie nobilitowana.

Józef Frank

Sam Frank później przyjął jeszcze raz chrzest – tym razem ojcem chrzestnym był sam król August III. Losy Franka były dość skomplikowane, acz bardzo ciekawe, ale nie są tematem tej notki. W każdym razie ostatecznie niemal wszyscy frankiści przyjęli chrzest – ich liczbę szacuje się na około 24 tysiące. Z czasem rozpłynęli się w polskim „morzu” – losy możniejszych rodzin można wytropić, ale mniej znacznych chyba nie za bardzo. O frankistowskie pochodzenie podejrzewano np. matkę Adama Mickiewicza, a to za sprawą nazwiska, podejrzewano też żonę Mickiewicza, acz w tym przypadku przez herb. Więc jakie nazwiska przyjmowali frankiści po chrzcie:

1. Od symbolu: chrzest = nowe życie. To będą takie nazwiska jak: Nowak, Nowacki, Nowicki, Nowikowski, ale także Nawrocki (nawrócony) czy Dobrowolski i Dobrucki (dobrowolnie ochrzczony). To oczywiście nie oznacza, że np. każdy Nowak jest potomkiem frankistów, ale powinien przynajmniej taką możliwość rozważyć, zanim bluzgnie antysemicko.

2. Od daty chrztu. I to będą nazwiska od dni: Poniedziałek, Poniedzielski, Wtorek, Piątek, Piątkowski, Sobota, Niedziela, Niedzielski. Będą też nazwiska od miesięcy: Styczeń, Marzec, Marzecki, Kwiecień, Kwieciński, Kwietniewski, Maj, Majski, Majewski (takie nazwisko nosiła właśnie matka Mickiewicza), Czerwiec, Lipiec, Wrzesień, Wrzesiński itd. (kreatywność neofitów, nie tylko frankistów, była wielka; Kazimierz Rymut tylko od jednego miesiąca, maja, doszukał się nazwisk: Majak, Majacki, Majas, Majczak, Majczyk, Majczyński, Majek, Majenka, Majewicz, Majewski, Majowski, Majk, Majka, Majkowicz, Majkowski, Majoch, Majocha, Majonek, Majos, Majowicz, Majski, Maik, Mainka, Maiński, Mejka, Mejkalski, Mejowic, Mey).

3. Od symboli chrześcijańskich, np. od krzyża – Krzyżanowski.

4. Od imion. No i tu będą zarówno nazwiska z daleka zdradzające pochodzenie (jak choćby Lewicki, Lewiński, Naimski), jak i też dziś nie do wytropienia – Jakubowski, Józefowicz, Matuszewski.

5. Część frankistów była w Polsce przybyszami (bo Frank działał też w innych krajach) – i tu mamy nazwiska Przybylski, Przybytowski. Pewnie tej samej kategorii jest nazwisko Wołowski (od Wołoszczyzny, dziś części Rumunii).

6. Nazwiska rozmaite: np. Łabędzki, Rydecki, Zieliński, Szymanowski (to nazwisko nosiła żona Mickiewicza, jest też inny ród Szymanowskich – „rdzennie” polski, ale ci mieli herb Ślepowron, a rodzina żony Mickiewicza herb Młodzian).  

Owe kilkadziesiąt tysięcy frankistów całkowicie roztopiło się w polskim morzu, czasami o ich pochodzeniu przypominają nazwiska. Ale to nie była jedyna w owym stuleciu ścieżka, którą Żydzi stawali się częścią naszego narodu. Dość znaczne rozmiary musiało wówczas przybrać porywanie żydowskich dzieci i wychowywanie ich na katolików – w 1767 roku gminy żydowskie apelowały do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, by nie byli ukrzywdzeni od księży i pospólstwa, że dzieci nasze po wsiach lub po domach gwałtem łapają, a do przyjęcia wiary katolickiej przymuszają.

Józef Berkowicz. Jego ojciec,
Berek Joselewicz, był organizatorem
i dowódcą żydowskiego pułku
w Insurekcji Kościuszkowskiej,
potem służył w legionach we Włoszech.
Sam Józef z synem Leonem
uczestniczył w Powstaniu Listopadowym

Przyszedł wiek XIX – wśród Żydów pojawiły się silne tendencje asymilacyjne. Kolejni przyjmowali chrzest, czasami przybierając nazwiska polskie, nieraz utworzone na wzór frankistów, a nieraz zdradzające pochodzenie – tu należy zaliczyć np. nazwiska od miast pochodzenia. Każdy słyszał pewnie o Poznańskich i Warszawskich. Ale to samo działo się i u Żydów z miast mniejszych – np. rodzina Wieniawskich z Wieniawy (dziś dzielnica Lublina), ze słynnym kompozytorem Henrykiem Wieniawskim na czele, jak najbardziej była żydowska (dopiero ojciec kompozytora – Tadeusz, lekarz, powstaniec listopadowy – zmienił nazwisko). Co zabawne, poseł PiS Jan Mosiński ma tego samego typu nazwisko – od wielkopolskiego miasteczka Mosina. Od kiedy mu zwrócono na to uwagę, bardzo ograniczył antysemickie występy.

Żydzi przyjmowali też nazwiska od wykonywanych zawodów, przy czym, co ciekawe, w kilku językach. I tak np. krawiec mógł się nazwać po polsku Krawcem, po niemiecku Schneiderem, po hebrajsku Chajatem, a nawet po rosyjsku Portnojem.

Nie inaczej działo się w wieku XX, a dzięki asymilacji Żydów Polska zyskała wielu ludzi kultury i nauki, miejsca by nie starczyło, żeby ich wymienić – Bruno Schulza, Jana Brzechwę, Juliana Tuwima, Jana Kiepurę, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Stanisława Lema... Polskimi Żydami byli też choćby Szmul Gelbfisz – Samuel Goldwyn (twórca amerykańskiego giganta filmowego Metro-Goldwyn-Mayer), bracia Wonsal – Warner (twórcy Warner Bros) czy René Goscinny (twórca Asterixa). Ale polonizowali i katolicyzowali się nie tylko wybitni Żydzi, także robotnicy, a pewnie i gangsterzy, prostytutki...

W każdym razie, zanim bluzgniesz antysemicko – sprawdź swoje korzenie, a nawet jeśli Żyda tam nie znajdziesz, to on i tak jest, tylko przez brak źródeł niewykrywalny. I nie, nazwisko niemieckie nie dowodzi, że Żyda tam nie ma – jidysz to de facto dialekt niemieckiego, więc polscy Żydzi bardzo często nosili nazwiska niemieckie.

Oczywiście krew płynęła w obie strony, ale u Żydów polskich mniej było krwi polskiej, niż u Polaków żydowskiej. Dlaczego? Rzecz prosta jak drut: z przyczyn prawnych i religijnych prościej było małżeństwom mieszanym wybrać opcję polsko-katolicką.

Więc kochajmy Żydów, bo każdy z nas ma w sobie „kawałek” Żyda :)

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie.