Zbigniew Nienacki, Sumienie

Zmęczony nieco fantastyką i historią, sięgnąłem na półkę z literaturą doby PRL-u. Zbigniewa Nienackiego pewnie wszyscy znacie, jako autora powieści z cyklu Pan Samochodzik. Ale był to utalentowany i wszechstronny pisarz, bo machnął i powieść erotyczno-obyczajową (Raz w roku w Skiroławkach), i historyczne fantasy (Ja, Dago, w drugim wydaniu jako Historia sekretna, w trzecim pt. Dagome iudex), i powieść psychologiczną (właśnie Sumienie).

Talent nie zmienia jednak tego, że był to odrażający typ, tak na niwie politycznej, jak i w życiu prywatnym. Piszę o tym nie bez powodu, bo dla oceny tej powieści ma to akurat duże znaczenie. Nienacki był komunistą i to zarazem ideowym i koniunkturalnym, był oczywiście członkiem PZPR, studiował w Moskwie w czasach stalinowskich*, był członkiem pogardzanej przez większość społeczeństwa ORMO** (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej), potem kolaboracyjnego z komuną PRON (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego) powstałego, kiedy większość społeczeństwa straciła już wszelkie złudzenia co do komunizmu i komunistycznej partii (1982 rok – czas stanu wojennego, czyli wojny polsko-jaruzelskiej). Był też Tajnym Współpracownikiem SB, czyli kapusiem, o pseudonimie Eremita.

W Sumieniu Nienacki zawarł wiele ze swojego życia – głównym bohaterem jest dziennikarz kulturalny i ławnik sądowy zarazem, a Nienacki był i dziennikarzem kulturalnym (w latach 1954-1964), i sądowym ławnikiem (1962-1965).

Główny bohater powieści jest członkiem składu sędziowskiego, który wydał wyrok śmierci na mordercę dwóch kobiet. Jest to człowiek słaby, taka mentalna cipa. I nie chodzi nawet o to, że po owym wyroku nie może dojść do ładu sam ze sobą – także w pracy, jako szef działu kulturalnego w gazecie, najchętniej by się nikomu nie narażał, byle co wywołuje wielkie rozkminy.

Przykładowo: ogląda spektakl teatralny, spektakl do niczego. I pozwala swojej podwładnej napisać krytyczną opinię. Po czym napotyka autora sztuki i już bardzo by nie chciał mu robić krzywdy. Kończy się tym, że dziennikarce każe złagodzić tekst, po czym autor sztuki i tak ma do niego pretensje, a pewnie autorka recenzji też. Tak to już jest z takimi mentalnymi cipami – nie chcąc nikogo urazić, najczęściej wkurzają wszystkich. „Nasza” cipa ma tyle szczęścia, że opiekuje się nim żona, bo bez tego pewnie skończyłby z chroniczną depresją. Sam chyba to rozumie, bo choć żony nie kocha, to jest mu wygodnie, więc sobie trwa w tym związku.

W każdym razie Sumienie związane jest z dyskusją o karze śmierci – czytamy o niekończących się rozkminach i wyrzutach sumienia mentalnej cipy. Komuna była oczywiście za karą śmierci. Czy Nienacki – dobre dziecko Matuszki Partii – wyłamał się z obowiązującej narracji? To już trzeba przeczytać do końca, ostatnie strony są bardzo istotne.

Ogólnie jest to przeciętna powieść. Owszem, Nienacki ma lekkie pióro, ale książka jest pełna dłużyzn, naszpikowana truizmami, sędziowie przedstawieni niemal jako Pomniki Sprawiedliwości, Humanitaryzmu i Mądrości... Bo to jest książka propagandowa (nie, to nie jest moja wiedza, tylko posklejanie faktów).

Inne wydania Sumienia: wyd. I (1965), wyd. III (1996) i wyd. ebookowe (2015)

Na mnie powieść zrobiła wrażenie pisanej na szybko. I pozornie zdumiewająca jest zgoda cenzorów na publikację czegoś niby wbrew linii partii (niby – czytać do końca!). Więc nie sposób nie powiązać czasu wydania z pewnym ówczesnym wydarzeniem. Otóż powieść po raz pierwszy wydana został w roku 1965.

W roku 1964 wybuchła tzw. afera mięsna. System komunistyczny (jak każda lewicowa utopia) przynosi zbrodnię, kłamstwo i biedę – nasza nieboszczka PZPR też sobie z rządami nie radziła, m.in. były wielkie niedobory mięsa. Trzeba było znaleźć winnych – winnych kradzieży mięsa i sprzedawania go na czarnym rynku. Aresztowanych zostało około czterysta osób, aktem oskarżenia objęto dziesięć (pewnie rzeczywiście mięso kradli czy przyjmowali łapówki za przymykanie oczu na kradzież, ale na pewno nie oni wywołali mięsny kryzys).

W listopadzie 1964 zapadł wyrok – bezprawny nawet w świetle prawa komunistycznego; jeden z oskarżonych, Stanisław Wawrzecki (ojciec aktora Pawła Wawrzeckiego) został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano ekspresowo, bo już 19 marca 1965 roku. I tu nastąpił pewien zonk – partia się przeliczyła; oczekiwano, że społeczeństwo potępi złodziei, pochwali Partię za zdecydowane działania i wyrozumiale podejdzie do niedoborów mięsa. Tak początkowo było, ale po wyroku na Wawrzeckiego, przynajmniej w części społeczeństwa nastroje się zmieniły. Zacytuję historyka prof. Dariusza Jarosza:

Mimo że oskarżony, w świetle zachowanych akt sądowych i partyjnych, był istotnie sprawcą wielu nadużyć finansowych, wyrok śmierci, jak się wydaje, spotkał się z krytyką społeczeństwa, a nawet bardziej liberalnych członków ówczesnego kierownictwa partyjnego. (...)

W chwili, kiedy sprawa nadużyć stała się tematem publicystyki, autorzy tej korespondencji wyrażali swe oburzenie postępowaniem sprawców nadużyć. Część z nich żądała nawet dla nich kary śmierci. Natomiast po ogłoszeniu wyroku te opinie wyraźnie zaczęły ewoluować. Autorzy listów byli zaszokowani jego surowością. Być może był to efekt przywiązania do katolicyzmu. Odebranie komuś życia za popełnienie przez niego przestępstw gospodarczych i finansowych nie mieściło się w kanonie wartości religijnych Polaków.

To był właśnie moment, w którym znaczna część społeczeństwa zaczęła powątpiewać w sens kary śmierci w ogóle. I właśnie wtedy ukazuje się powieść Nienackiego...

Podsumowując: jeśli potraficie przymknąć oczy na to, że jest to (moim zdaniem) produkt propagandowy, to można to przeczytać z pewną przyjemnością. Jeśli jednak brać pod uwagę kontekst, to trudno nie czuć obrzydzenia. Stąd dwie oceny:

Ocena literacka: 6/10

Ocena kontekstowa: 1/10

Z. Nienacki, Sumienie, wydanie II, Wydawnictwo Zodiak, Olsztyn 1989, stron: 232.

___________________

PRZYPISY

* W Wikipedii przeczytacie, że ze studiów moskiewskich wyleciał za czyn opisany jako „postawa antystalinowska”; ów czyn polegał na tym, że Zbyniu zakochał się we Włoszce pracującej w zgniłozachodniej, italiańskiej ambasadzie (przy czym to tylko jedna z wersji, bo sam Nienacki podawał ich kilka).

** Dowcip z czasów PRL:

– Co to jest: ORMOwiec i milicjant na jednym motorze?

– Gówno przyklejone do gliny.

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na twitterze.

Seczytam na Instagramie.