F. G. Bengtsson, Rudy Orm

Ocenianie klasyka trochę przypomina tresurę słonia – czy mu przywalisz, czy go pogłaszczesz, słoniowi wszystko jedno (tym bardziej jeśli klasyk zszedł już z tego łez padołu). A głupka z siebie można zrobić. Szwed Frans Gunnar Bengtsson klasykiem jest bez wątpienia i to właśnie za sprawą Rudego Orma. Więc do pisania przystępuję z pewną dozą nieśmiałości.

Czytałem to już kiedyś (i to chyba nie raz) – dawno, dawno temu, jeszcze w czasach szkoły podstawowej. Teraz miałem obawy, jak to odbiorę po latach, czy nie wyda mi się zbyt naiwne. Niepotrzebnie. Ale do rzeczy.

To już dość leciwa książka – tom pierwszy wyszedł w 1941 roku, drugi w 1945 (w Polsce wydawano też w omnibusie). Tłumaczona była na dwadzieścia trzy języki, doczekała się też filmowej adaptacji (brytyjsko-jugosłowiański film The Long Ships – w Polsce znany jako Długie łodzie wikingów – z 1964 roku).

Akcja powieści umieszczona jest na przełomie X i XI wieku (pi razy drzwi, lata 980-1008) – kiedy w Danii panowali Harald Sinozęby i Swen Widłobrody. Główny bohater, czyli tytułowy Orm zwany Rudym lub Bywałym, zupełnie przypadkowo wydostaje się spod kurateli nadopiekuńczej matki i rusza na pierwszą wyprawę, która zaprowadzi go do krain islamskich. W tomie drugim mamy kolejną podróż, tym razem w innym kierunku: na Ruś i do krain Pieczyngów.

Ale fabuła nie ogranicza się do wypraw wikingów. Mamy całkiem sporo o codziennym życiu Skandynawów, problemach sąsiedzkich, chrystianizacji.

Nie uświadczycie w powieści jakichś wielkich wewnętrznych dramatów bohaterów – co zresztą jest celowym zabiegiem autora. W swoich esejach wyrażał wręcz obrzydzenie do literatury psychologicznej. Spytany, jakie intencje przyświecały mu podczas tworzenia Rudego Orma, odparł: Chciałem po prostu napisać historię, którą ludzie mogliby czytać, tak jak „Trzech muszkieterów” lub „Odyseję”. Czyli chciał stworzyć powieść przygodową – i wyszło mu to bardzo dobrze.

Na jakimś blogu szwedzkim czytałem opinię, że język Bengtssona jest archaizowany, poetycki i dowcipny. Jeśli tak, to te dwie pierwsze cechy zagubiły się w polskim przekładzie. Natomiast przetrwał dowcip. Taki lekko ironiczny, ale nie złośliwy. Przy czym chyba dobrze oddający mentalność wczesnośredniowiecznych pogan (lub „świeżych” chrześcijan). Ogólnie znowu (patrz Kivirähk) przypomniało mi to nieco literaturę średniowieczną czy renesansową, ale tym razem wygładzoną – bez elementów  obscenicznych.

Jest to pozycja tak dla dorosłego, jak i dla młodzieży. Choć (podobnie jak niedawno opisywana polska powieść historyczna) – jest dość niepedagogiczna, przynajmniej jak na obecne czasy (np. dziś bohater nie powinien się cieszyć i żartować ze śmierci przeciwnika – powinien rzygać, a potem długo być rozdarty wewnętrznie).

Mam jedno zastrzeżenie do tłumaczenia – pojawiają się bodajże dwukrotnie Ostrogoci. Nie sądzę, żeby Bengtssonowi chodziło o odłam Gotów, który gdzieś w III wieku pojawił się nad Morzem Czarnym. Z samego kontekstu wynika, że chodzi o mieszkańców szwedzkiej krainy Östergötland – to lepiej było przełożyć na Wschodnich Gotów, albo nawet Gutów (związek Gotów znanych od starożytności, którzy via Polska i Ukraina wkroczyli na teren cesarstwa rzymskiego ze szwedzkimi Gotami znanymi z wczesnego średniowiecza jest dość mglisty – możliwe, że to przypadkowe podobieństwo nazw).

Pewnie to Was interesuje: jak jest z polskimi wątkami. Otóż jest nijak. Pojawiają się Jomswikingowie z jarlem Styrbjörnem na czele, ale to nie Słowianie. Jest mowa o Sygrydzie Storradzie, ale autor idzie tu za ówczesną historiografią szwedzką, wg której była ona córką nie naszego Mieszka I, lecz szwedzkiego wodza Skoglara (czy też Skagula) Toste – to wersja znana z niektórych sag, sprzeczna z informacjami z wiarygodniejszych i starszych kronik, tym niemniej wciąż znajdująca wyznawców (w polskiej historiografii zalicza się do nich Rafał Prinke; swego czasu polemikę z jego stanowiskiem zapowiadał Jakub Morawiec, ale nic mi nie wiadomo, żeby takowa polemika powstała).

I jeszcze ciekawostka: Bengtsson w ostatnich zdaniach zarysował dalsze dzieje bohaterów (m.in. w czasie podboju Anglii przez Knuta Wielkiego, czyli do lat 1016-1017). Pewien fan Rudego Orma zainspirowany tymi paroma zdaniami, napisał fanfik. Ktoś uznał, że jest to na tyle dobre, że warto wydać. I w 2002 roku ukazała się książka Mikaela Westlunda: Svarthöfde. I, o dziwo, była chwalona tak przez krytyków, jak i czytelników (a nawet doczekała się hasła na szwedzkiej Wikipedii). Zacytuję jednego z czytelników:

Obowiązkowa na półce z książkami (klasa 4 na 5). Jeśli lubisz epopeję Fransa G. Bengtssona o Rudym Ormie, musisz mieć również tę powieść. Nie może się równać z fantastyczną techniką opowiadania Fransa G. Bengtssona, ale jest to bardzo dobra i ambitnie napisana kontynuacja książek o Rudym Ormie. Jak powiedziałem, jeśli kochasz Rudego Orma, musisz to również mieć.

Podobno Westlund nie kopiuje języka Bengtssona, ale też archaizuje i też jest dość dowcipny. Niestety, Svarthöfde w Polsce nie wyszło i pewnie nigdy nie wyjdzie. Szkoda.

A wracając do Rudego Orma – polecam; jeśli to nie najlepsza, to na pewno jedna z najlepszych powieści o wikingach.

OCENA: 10/10.

F. G. Bengtsson, Rudy Orm, tłum. Z. Łanowski, wydanie VI, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa 1988, stron: 480.

* * *

Polskie wydania:

Dwutomowe 1958

1961 i 1969

1976 i 1984

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie.