W.Montyhert, Atlantyda i Agharta

W ramach zmagań z polską przedwojenną fantastyką sięgnąłem po to coś. Aua, bolało... Podobnie jak z wcześniej zaprezentowaną książką Ossendowskiego, mamy do czynienia z opowieścią o zaginionych cywilizacjach, i to dwóch od razu. Ale tym razem nie w wersji SF, lecz fantasy.

W.Montyhert to pseudonim – nie do końca wiadomo kogo. Profesor Monika Rzeczycka tak podsumowuje poszukiwania autora tej powieści:

Liczne odwołania do dziejów i, przede wszystkim, do przyszłej wszechświatowej misji Polski wskazują, że autor, pomimo obco brzmiącego pseudonimu, był najpewniej Polakiem. Rozmaite sygnały wewnątrztekstowe wskazują, że utwór ten najprawdopodobniej napisała kobieta, jednak Wojciech Jankowski, znawca polskich archiwaliów ezoterycznych twierdzi, że autorem mógł być Kamil Giżycki – taka informacja została umieszczona na posiadanym przez niego egzemplarzu powieści.

Pierwsze wydanie Atlantydy i Agharty ukazało się w 1935 roku, acz długo czekało na druk – podobno od 1929. Niestety, jest niedostępne w bibliotekach cyfrowych. Sam korzystałem z wydania drugiego, z 1985 roku – do samego wydania jeszcze przejdę.

Krótko o treści. Powieść dzieli się na trzy części. W pierwszej poznajemy losy Wandy, która trafia do krainy dobra – jednej z ostatnich kolonii Atlantów, położonej gdzieś w okolicach Himalajów. W drugiej wraz z Bogusławem Turem zwiedzamy krainę zła – Aghartę. W trzeciej części oba wątki się łączą.

Jest to tak naiwna powieść, że wstępne aua nie do końca to oddaje. Atlanci są dobrzy do zrzygania. W ich koloni nawet tygrysy żyją w pokoju z sarenkami. Ludzie nie muszą pracować, bo robotę odwalają za nich roboty mechaniczne i „świetnie tresowane małpki, wesoło i szczęśliwie żyjące wśród dobrotliwych swych panów” (s. 24). To wszystko opisane nadęto-egzaltowano-słodkopierdzącym językiem.

Dla odmiany, mieszkańcy Agharty są gorsi od Baby Jagi.

Przyprawą, zdecydowanie zbyt szeroką garścią wrzuconą, jest polski mesjanizm – taka ciekawostka, Atlanci mówią po polsku (ba, słuchają nagranych koncertów Paderewskiego), a Aghartyjczycy po rosyjsku. Dla „smaku” autor dodał też nie garść, a cały wór bełkotu teozofów pokroju Bławatskiej.

Już to co napisałem wystarczyłoby, żeby cisnąć Atlantydę i Aghartę do kominka. Ale jeszcze lista wad tej powieści nie została wyczerpana. Mamy dialogi, które składają się z długich, nieraz kilkustronicowych przemów. Żeby trudniej się je czytało, autor nie zaczyna wypowiedzi od myślników, tylko umieszcza w cudzysłowie. Mamy błędy ortograficzne, w stylu „wierzyczki” (s. 13; chodzi o małe wieże – w tym samym zdaniu raz mamy „wieżyczki”, drugi raz „wierzyczki”).

„Popisało” się też wydawnictwo, które w latach osiemdziesiątych XX wieku wznowiło tę pozycję. Były to czasy, kiedy Polacy głodni fantastyki, a szczególnie fantasy (za komuny wydawanej sporadycznie) rzucali się na każdą tego typu książkę. I Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych poczuł piniądz. Ale przecież nie będą płacić za prawa autorskie czy tłumaczenia, więc wzięli to, co było za darmo – głównie polskich przedwojennych autorów, jak choćby Tadeusza Konczyńskiego (Kobieta z innej planety) czy Włodzimierza Bełcikowskiego (W walce ze Złotym Smokiem oraz Tajemnica wiecznego życia), do tego dorzucili kilka prastarych pozycji francuskich (Gustaw Le Rouge, Więzień na Marsie z 1908 roku; Michał Manzi, Tajemnice Atlantydy z 1922). I wznowili też  naszego Montyherta.

Pewnie teraz się zastanawiacie co złego jest we wznawianiu starszych pozycji... Tego, że był to tylko skok na kasę, wyraźnie dowodzi jakość wznowienia. I nie chodzi tu nawet o paskudny poziom edytorski – typowy dla schyłkowego PRL. Przede wszystkim chodzi o to, że pozycja wydana przez Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych nie jest de facto powieścią Montyherta, lecz jakąś jej adaptacją. Redaktor w wydawnictwie poszatkował książkę. Wystarczy wspomnieć, że w pierwszym wydaniu miało to 304 strony, a w drugim zaledwie 192. Tyle dobrego, że wydawca raczył zaznaczyć miejsca, w których coś wywalono (ale tylko wtedy, jeśli usunięto więcej niż dwie strony). Już na samym początku mamy trzyzdaniowe streszczenie trzydziestu (!) wyrzuconych stron.

Podsumowując: zdecydowanie odradzam, a w wydaniu z lat osiemdziesiątych w szczególności. Poziom literacki to nawet nie jest dno, to znacznie poniżej dna. A dla samego poznania polskiej literatury fantastycznej okresu międzywojennego, też to wydanie – czyli adaptacja – jest nieprzydatne. Omijać szerokim łukiem.

***

Tu dodatek – w czasopiśmie Nowa Książka z 1936 roku znalazłem recenzję powieści Montyherta. Oczywiście pierwszego wydania, czyli pełnego. Autorem recenzji jest Henryk Galle – historyk literatury, krytyk, wykładowca. Zmarł w roku 1948, jego dzieła są już w domenie publicznej, więc wrzucam w całości (uwspółcześniłem pisownię i podzieliłem na akapity):

Płody czystej fantazji mają swoje poczesne miejsce w literaturze. Aby jednak to miejsce zdobyć, muszą albo czarować wdziękiem dziecięcej naiwności, jak baśnie ludowe, albo osiągać bardzo wysoki poziom widzenia artystycznego, jak „Sen nocy letniej” lub „Balladyna”, bądź wreszcie wcielać w sobie najwyższe wzloty mistyczne ducha ludzkiego, jak „Boska komedia”, „Faust”, „Dziady”, „Król Duch”. Powieść p. Montyherta do żadnej z tych kategorii zaliczyć się żadną miarą nie da. Raczej genetycznie wywodziłaby się od racjonalistycznych obrazów raju na ziemi w rodzaju Utopi czy wyspy Nipu. Morus i Krasicki, synowie wieku oświecenia, byli do gruntu pozbawieni daru wyobraźni poetyckiej, ale posiadali talent literacki, czego o p. Montyhercie powiedzieć jeszcze nie można. 

„Atlantyda i Agharta” jest jakby wstępem do innej, dotąd nie napisanej powieści. Autor gromadzi i przygotowuje bohaterów do przyszłych czynów: Wanda, młoda Polka, jej dziecko, młody inżynier, Polak, Bogusław Tur. Ona trafia do wymarzonej krainy Atlantów, ukrytej gdzieś w Himalajach, gdzie wszystko promienieje pięknością ducha i ciała. Jej syn, Słoneczkiem przez Atlantów przezwany, przeznaczony jest do spełnienia wielkiego dzieła zwycięstwa Dobra nad Złem, Białej Magii nad Czarną, Atlantydy nad Aghartą. 

Tę właśnie Aghartę, olbrzymią krainę podziemną Szatana, do której wejście leży gdzieś u jeziora Bajkalskiego, zwiedza mimo woli Bogusław. Jak w Atlantydzie wszystko jest jasne i czyste, tak Aghartę przepełniają mieszkańcy raczej wstręt fizyczny, niż grozę budzący: od olbrzymich jaszczurów, węży, ropuch, pająków, nietoperzy do materializacji Szatana, z którym wizja Anioła stacza dość groteskowo przedstawioną walkę o duszę bohatera. Wreszcie wszyscy troje spotykają się – w Antarktydzie, a że Słoneczko ma dopiero dziesięć lat, więc – ciąg dalszy nastąpi. Aghartydzi, których dziełem jest wszystko zło na świecie: wielka wojna, bolszewizm i... jazzband, będą kiedyś wytępieni.

Pod niewprawnym piórem jednak autora Atlantyda nie zachwyca, lecz nudzi, Agharta nie przeraża. ale wywołuje niesmak, a wszystko razem nie przemawia wcale do naszej wyobraźni, chociaż mieszkańcy krain nieziemskich używają wprawnie zrozumiałych dla nas języków: Atlanci mówią po polsku, Aghartydzi zaś – po rosyjsku. Abyssus abyssum vocat, by o takich wielkich sprawach pisać, na to trzeba wielkiego talentu i wielkiego ducha, a przede wszystkim trzeba władać należycie mową ojczystą, unikać takich błędów, jak: „śledzić za przybyszem”, .,punkt widzenia na lotnictwo”, „w mym ręku”, ,,Atlantyda, kultura której doszła” (stały błąd!); starać się, by w korekcie nie pozostawały takie brzydkie błędy ortograficzne, jak: „jakżesz”, „próbój”, ,,korzuch”, ,,Reomur'" itd. Nie rozumiemy też, jak się „zarzuca wędkę na raki”?

Henryk Galle

***

OCENA: 2/10.

W.Montyhert, Atlantyda i Agharta, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985, stron: 192.

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na twitterze.