F. Antoni Ossendowski, Zbuntowane i zwyciężone. Powieść fantastyczna

Tak sobie ostatnio podczytuję starą polską fantastykę. Bardzo starą, bo przedwojenną. Niestety, w większości nie są to dzieła wybitne, ba, mało które można nazwać przeciętnym. Książkę Ossendowskiego dorwałem z nadzieją, że wreszcie coś przyzwoitego przeczytam. Wszak to bardzo znany i uznany pisarz – głównie powieści historycznych, podróżniczych i dla dzieci. Choć z drugiej strony, współcześnie ma opinię... A przytoczę tytuł książki Andrzeja Chruszczyńskiego: Geniusz grafomanii. Rzecz o Antonim Ferdynandzie Ossendowskim (Bydgoszcz 1995). Czyli taki bardziej Pilipiuk swoich czasów.

Nie jest to pisarz zupełnie mi nieznany – nawet mam w biblioteczce jakąś jego powieść podróżniczą (wynudziła mnie niemożebnie, chyba nawet nie dokończyłem, ale nudę wywołała raczej tematyka, a nie styl, bo z tym było nieźle).

Przyznam, że po lekturze Zbuntowanych i zwyciężonych jestem z lekka zdezorientowany. Zastanawiam się, co właściwie Ossendowski chciał napisać. Bo zaczyna się jak fantastyka socjologiczno-polityczna, potem mamy podróżniczy, marynistyczny środek, a na końcu niemodną dziś fantastykę zwaną opowieściami o zaginionych cywilizacjach. I to wszystko na zaledwie 152 stronach wcale nie drobnego druku (w drugim wydaniu zmieściło się to na 101 stronach, więc to raczej minipowieść).

Rzecz zaczyna się od buntu sufrażystek (dziś byśmy użyli określenia: feministek – co warte odnotowania, autor wyraźnie z nimi sympatyzuje). Panie sufrażystki odkryły dziwny metal, który wybuchał „jasno-sinym ogniem”. I za jego pomocą obróciły w ruinę wszystkie kulturalne punkty trzech kontynentów (nie wiem dlaczego akurat trzech).

Sufrażystki wyłapano. Po procesie przywódczynie uznano za typ zupełnej degeneracji, niebezpiecznej dla kulturalnego społeczeństwa i zaraźliwej. Pięćset czterdzieści kobiet skazano na przymusowy pięcioletni pobyt na jednej z wysp u brzegów Antarktydy.

Panie wywieźć ma okręt norweski z kapitanem Stenersenem. Podczas podróży kapitan błyskawicznie zakochuje się w jednej z pasażerek – bardzo naiwny wątek, poziom dziewiętnastowiecznego Harlequina. Zresztą w ogóle w poczynaniach Stenersena trudno doszukiwać się logiki. Rozpaczliwie potrzebuje kasy, ale kiedy może ją łatwo i uczciwie zarobić – nic nie zrobi, bo mu honor marynarza nie pozwala (ale dlaczego honor nie pozwala pracować uczciwie, tego już się nie dowiadujemy; nie pozwala, bo nie pozwala – koniec, kropka). No to autor musiał pomóc, ułatwić życie kapitanowi – prawie wkłada mu w ręce fortunę.

Gdzieś tak od strony dziewięćdziesiątej zaczyna się opowieść o zaginionej cywilizacji (już kiedyś tłumaczyłem: to dogorywający nurt fantastyki, z grubsza polega to na tym, że bohaterowie gdzieś w niedostępnym miejscu – najczęściej w Afryce, ale jak widać i Antarktyda może być – napotykają ukrytą cywilizację; cywilizacja może pochodzić od Babilończyków, Asyryjczyków, Atlantów, czy wręcz wprost z kosmosu).

Czytając opis powieści, miałem nadzieję na klimat jeśli nie zbliżony do Terroru Simmonsa, to na pewno do W Górach Szaleństwa Lovecrafta. Nic z tych rzeczy. Ani się zrobiło zimno, ani strasznie. Tak naprawdę wciągnął mnie krótki fragment, kiedy już wiadomo, że „coś” jest, ale jeszcze nie było wiadomo co.

Zbuntowane i zwyciężone to naiwna, pośpieszna i pozbawiona klimatu opowiastka. Mamy też naukowe głupoty, które głupotami były już w czasach Ossendowskiego (że zacytuję np.: żelazo i miedź natychmiast się zapalały i płonęły, rozrzucając wokoło całe snopy iskier – może i jestem fizyczno-chemicznym ignorantem, ale odważę się postawić tezę, że żelazo i miedź raczej się stopią, niż zapalą). 

Czy można o tej powieści rzec coś dobrego? Tak. Na tle innych polskich fantastycznych powieści z tego okresu wyróżnia się nie najgorszym warsztatem autora. Przede wszystkim są zachowane jakieś proporcje między opisem i dialogiem, a dialogi nie zmieniają się w wielostronicowe przemowy. Dlatego czytanie tego może nie sprawia frajdy, ale nie jest też bolesne.

Powieść wyłącznie dla: 1) zainteresowanych historią polskiej fantastyki, 2) wyjątkowych fanów opowieści o zaginionych cywilizacjach.

Zamieszczone w tekście ilustracje pochodzą z pierwszego wydania (dostępne cyfrowo – google znajdzie bez problemu). Autorem tak okładki, jak i tych ilustracji był szwagier Ossendowskiego, dość znany polski malarz-batalista Wiktor Mazurowski.

W PRL Ossendowski był na cenzurowanym (za antykomunistyczne książki, w tym najbardziej znaną pt. Lenin – powieść-biografię przywódcy Sowietów). Zaczęto go wznawiać po 1989 roku, w tym raz wydano Zbuntowane i zwyciężone – niżej okładka wydania z 1990 roku (wydawnictwo Resovia). EDYCJA: w 2023 roku powieść Ossendowskiego wznowiło wydawnictwo Miles (po prawej).

OCENA: 5/10.

F. A. Ossendowski, Zbuntowane i zwyciężone. Powieść fantastyczna, Instytut Wydawniczy Inwalidów Wojennych i Byłych Wojskowych, Warszawa 1925, stron: 152.

SSezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie