Stała nam się nowina, pani pana zabiła

Gdyby w średniowieczu istniały tabloidy, to przez długie miesiące ta sprawa nie schodziłaby z ich łamów.

Zdarzył się pod te czasy straszny i przerażający wypadek, który od przyjęcia w Polsce wiary chrześcijańskiej nie miał podobno przykładu – gorszył się Jan Długosz – wypadek rzadki i niesłychany, a stąd dający mi pochop do jego opisu. A lubo czyn, o którym mowa, wolałbym raczej przemilczeć niż opowiadać, wszelako dla prawdy i sprawiedliwości i dla okrycia zgrozą najstraszniejszej zbrodni, wypiszę go tu i zachowam w moich rocznikach.

Do skandalu w wykonaniu archidiakona gnieźnieńskiego, drugi dołożył sam arcybiskup. Proces w tej sprawie toczył się w początkach 1466 roku przed gnieźnieńskim sądem kościelnym.

Herb Jelita (Koźle Rogi) -
Boglewscy i Pieniążkowie
byli członkami tego samego
rodu heraldycznego.
A kasztelan Jakub
rogi miał nie tylko herbowe....

                                 Dramatis personae

Jakub Boglewski, herbu Jelita (inaczej: Koźle Rogi). Dziedzic Łęczyc, Rdzowa i połowy Kłowa. Od r. 1452 chorąży czerski, od r. 1463 kasztelan ciechanowski, od 1464 także starosta ciechanowski.

Dorota Boglewska – co najmniej od 1448 roku żona Jakuba, córka wojewody czerskiego Jana z Węgrzynowa herbu Rogala. Po śmierci ojca (1461) objęła w posiadanie bogate dobra sąchockie.

Jan Boglewski (przez Długosza zwany Mikołajem), herbu Jelita, brat Jakuba, wojewoda czerski.

Jan Pieniążek z Witowic herbu Jelita (sic!). Archidiakon gnieźnieński i dziekan łęczycki. Syn Mikołaja.

Mikołaj Pieniążek z Witowic herbu Jelita. Podkomorzy i starosta generalny krakowski. Zaufany króla Kazimierza Jagiellończyka.

Kasztelan rozsiekany na kawałki

Nie wiadomo kiedy archidiakon Jan Pieniążek poznał Dorotę Boglewską. W każdym razie, wg historyka Franciszka Sikory, już w 1464 roku Pieniążek popadł w problemy finansowe, które były skutkiem jego nazbyt świeckiego życia i właśnie romansu z Dorotą Boglewską. Więc już wówczas Jana i Dorotę łączyły „skryte miłostki” – jak to określił Długosz. Być może zaczęło się jeszcze wcześniej, skoro później Pieniążkowi zarzucono wieloletni romans z Boglewską. Dorota miała często przebywać w jego domu na terenie dekanatu łęczyckiego. Para także wspólnie podróżowała.

Czyli romans dość jawny. „Dobrzy” ludzie donosili ślubnemu Doroty, czyli kasztelanowi Jakubowi. Ale ten żonę „serdecznie i więcej jak mąż miłował” i w informacje o romansie nie wierzył. Przestrzegano go nawet, żeby miał się na baczności, bo grozi mu zamach na życie, ale i to kasztelan puszczał mimo uszu.

Niesłusznie. Pod koniec 1465 roku Dorota uznała, że męża trzeba się pozbyć. Archidiakon Pieniążek opracował odpowiedni plan. O szczegółach informował Dorotę w listach miłosnych przekazywanych przez służącą.

Święto Trzech Króli 1466 roku Boglewscy spędzali w mazowieckiej posiadłości Łęczeszczycach (współcześnie: Łęczeszyce). Tam podążył i Pieniążek ze swymi służącymi Plichtą i Komaskim. Do domu musiał ich wprowadzić, należący do spisku, Jakub Jaszczechowski herbu Bylina, pisarz kasztelana. Cała czwórka wdarła się do sypialni Boglewskich. Kasztelan już spał, kiedy:

nań zbrodnicze godziły ciosy spisami, szablami i siekierami zamordowany i na drobne kawałki rozsiekany został, tak iż nazajutrz twarzy i postaci jego nie można było rozeznać – zanotował Jan Długosz. Zdradziecki pisarz Jaszczechowski panu swemu pierwszy głowę siekierą roztrzaskał.

Pieniążek ze służącymi zaraz uciekł z Łęczyszczyc. Przez noc pokonali aż dwadzieścia  mil. Teraz pytanie: ile kilometrów liczy sobie taka mila? Mile były różne, ale z grubsza mila to około osiem kilometrów, czyli byłoby to około 160 km (co pasuje, bo dzisiejsza trasa z Łęczyszczyc do Łęczycy to 158 km). Więc panowie nie oszczędzali ani siebie, ani koni. Plan zakładał zapewne, że wina zostanie zrzucona na anonimowych rabusiów, albo politycznych przeciwników kasztelana. Ale to nie wypaliło.

Rankiem do Łęczyszczyc przybył brat zamordowanego Jan Boglewski z liczną szlachtą. Przy Dorocie znalazł listy od Pieniążka, w których cały plan kochanków był przedstawiony. Boglewski aresztował Dorotę, pisarza Jaszczechowskiego oraz służącą, która dostarczała listy do i od Pieniążka. Jak to w takich przypadkach bywa, zwłaszcza kiedy zastosuje się fizyczną perswazję, zatrzymani szybko zaczęli śpiewać.

Ale karę często ponoszą tylko niektórzy, niekoniecznie główni sprawcy. Za zatrzymanymi wstawili się zakonnicy z klasztoru św. Bernardyna w Warszawie, prosząc wojewodę, by chociaż kobiety oszczędził. Za Dorotę mieli też poręczyć możni z ziemi czerskiej, jej krewni z rodu Rogalów.

Wojewoda wzruszony prośbami (...) rzeczoną Dorotę i jej pannę służebną, które zaprawdę należało żywcem w ziemię zakopać, uwolnił od kary – nie bez żalu napisał Długosz.

Boglewski litość okazał jedynie niewiastom:

Jakuba zaś potępionego wyrokiem sądu, kazał, po wyszarpaniu żywemu wnętrzności, ćwiartować. Wołał nieszczęśliwy w mękach, aby biorąc z niego przykład, nikt nie uwodził się występną ku kobietom miłością.

Arcybiskup zgorszył Długosza

Trudniejsza sprawa była z Pieniążkiem, który podlegał sądom kościelnym. Zresztą chwilowo „wybył” z diecezji gnieźnieńskiej i schronił się u swoich krewnych w Krakowskiem.

Dopiero dwa tygodnie po morderstwie, krewni zamordowanego złożyli skargę przed synodem prowincjonalnym w Łęczycy.

Arcybiskup Jan Gruszczyński (ilustracja Stanisława Samostrzelnika z XVI w.)

Z oskarżeniem wystąpił Sędziwój z Łęczeszyc, wojewoda sieradzki – opisuje Franciszek Sikora – a uczestnikom synodu pokazywano własnoręcznie pisane listy Pieniążka do Doroty, m.in. w sprawie zgładzenia Boglewskiego.

Zgromadzeni duchowni – w głos płacząc nad losem zamordowanego kasztelana – zawiesili Pieniążka w godnościach kościelnych i zobowiązali Jana Gruszczyńskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego do przeprowadzenia dokładnego dochodzenia. Od razu jednak zastrzegli, że jeśli wina Pieniążka zostanie udowodniona, to ma on resztę życia spędzić w więzieniu dla odprawienia pokuty i przebłagania Boga.

Ale, co później okaże się istotne, nie wszyscy duchowni byli wstrząśnięci, znaleźli się też obrońcy mordercy – m.in. Jan z Książa.

Arcybiskup wezwał Jana Pieniążka do stawienia się 6 lutego w Uniejowie. Co Pieniążek olał. Wezwano go ponownie – na 21 lutego do Żnina. Co Pieniążek znowu olał.

Postępowanie przed arcybiskupim sądem potwierdziło, że to Pieniążek był przywódcą zabójców. Zgodnie z decyzją synodu, skazany został na utratę godności kościelnych i dożywotnie więzienie. Ale niedługo po tym wybuchł kolejny skandal, o którym z oburzeniem donosi niezawodny Długosz. Choć arcybiskup Gruszczyński wyrok na Pieniążka zatwierdził, to:

nie starał się przecież o jego wykonanie, i tak straszliwej, tak gorszącej dla całej diecezji i Kościoła polskiego (...) zbrodni w osobie duchownej dozwolił ujść bezkarnie.

Ojciec wydaje syna

Opieszałość arcybiskupa gnieźnieńskiego musiała irytować Jana Boglewskiego. Toteż w marcu 1466 roku przypomniał sprawę na sejmie walnym. Obecny był przy tym Mikołaj Pieniążek, ojciec mordercy, który – jak podaje Długosz – prócz łez żadnej innej nie używał obrony.

Sejm zadecydował, że taka zbrodnia nie może pozostać bezkarna i dotyczyło to nie tylko Pieniążka, ale też Doroty – zdawałoby się już bezpiecznej. Znowu Długosz:

[Zadecydowano] ażeby starostowie królewscy pojmali Jana Pieniążka archidiakona i stawili go przed Janem, arcybiskupem gnieźnieńskim, i aby ten winowajcę osadził za karę w więzieniu. Podobnież Dorota, wdowa po zabitym Jakubie Boglewskim, i jej służebna, pomimo otrzymanego uwolnienia od kary, aby były uwięzione i za tak wielką zbrodnię ukarane.

Sejm decyzję podjął, ale wykonać się jej nie udało. Dorota Boglewska zbiegła do Prus Krzyżackich (a toczyła się wówczas polsko-krzyżacka wojna trzynastoletnia, pokój zawarto dopiero 19 października 1466). Tam, w zamku w Działdowie, opiekę zapewnił jej czeski najemnik Mężyk.

Pieniążek z kolei schronił się u swoich dalszych krewnych. Były nawet problemy z odebraniem mu godności kościelnych, bo morderca miał stronników wśród gnieźnieńskiego duchowieństwa. Dopiero papież pozbawił go archidiakonii.

Zapewne przestępca uszedłby kary, gdyby znowu nie dała o sobie znać jego awanturnicza natura. Dalsze działania Pieniążka Długosz nazwał trzecią klęską, po zarazie i głodzie. Otóż w 1467 r., wykorzystując nieobecność kasztelana krakowskiego, Jan Pieniążek zajął się zbójowaniem w Małopolsce. Zebrał grupę zubożałych szlachciców, z którymi napadał na kupców i domy szlacheckie.

Wreszcie, w 1468 roku...

Mikołaj Pieniążek, podkomorzy krakowski, chcąc odeprzeć tę hańbę, która ciążyła na jego synu, aby nie spływała na całą rodzinę i inne jego dzieci (wiedział bowiem, że Jan zabrnął już był w wszelakiego rodzaju zbrodnie i bluźnierstwa, które strach nawet wymieniać, i że w nich brnąć będzie coraz głębiej) zwabił go łagodną namową do siebie, a przytrzymawszy kazał związać i skrępowanego oddał Janowi, biskupowi krakowskiemu – opisuje Długosz. – Przez ten czyn pokazał się prawym mężem, a razem miłościwym ojcem, usiłując syna, lubo drogą ostrej pokuty, wybawić od zguby, a z roda swego zetrzeć piętno ohydy.

Jan Pieniążek oddany został pod sąd biskupa krakowskiego Jana Lutkowica z Brzezia. Na jego polecenie został umieszczony w ciemnej wieży zamku w Iłży, w której spędził trzy i pół roku. Ale trzeba przyznać, że w porównaniu z pisarzem, którego żywcem ćwiartowano, główny winowajca poniósł niewielką karę.

Powrót do „normalnego” życia

Z więzienia Jan Pieniążek został uwolniony pod koniec maja 1471 roku za poręczeniem swojego ojca i braci. Co więcej, odzyskał część kościelnych godności.

Dzięki przychylności arcbpa J. Gruszczyńskiego i niektórych prałatów – podaje Franciszek Sikora – odzyskał dziekanię łęczycką i kanonię gnieźnieńską, nie mogło być już natomiast mowy o przywróceniu mu archidiakonii gnieźnieńskiej i kanonii krakowskiej.

Odzyskał też z rąk biskupa włocławskiego kanonikat w kolegiacie pułtuskiej, ale na krótko.

Już w r. 1473 – to znowu Sikora – kapituła włocławska postanowiła pozbyć się Pieniążka ze swego grona, motywując to tym, że nie zmienił dawnego trybu życia i postępowania. Dano mu dwumiesięczny termin do zamiany beneficjum na inne, leżące poza diecezją włocławską, pod groźbą jego utraty.

Późniejsze informacje o Pieniążku dotyczą głównie jego sporów z wierzycielami, odziedziczenia części majątku po ojcu i rozliczeń z braćmi, wreszcie jego udziału w wyborach arcybiskupów gnieźnieńskich: Jakuba z Sienna w grudniu 1473 roku i Zbigniewa Oleśnickiego w grudniu 1480.

Jan Pieniążek zmarł w 1490 roku.

Dorota Boglewska wróciła z Prus do Polski. Wyszła ponownie za mąż za Ninogniewa z Kryska herbu Prawdzic. Nowy mąż był znowu przedstawicielem mazowieckiej elity, był kolejno: kasztelanem czerskim, kasztelanem warszawskim, kasztelanem płockim, wreszcie wojewodą płockim. Małżeństwo pozostało bezdzietne (Ninogniew miał dzieci z poprzedniego małżeństwa) i było dość krótkie, bo Ninogniew zmarł już w 1468 roku.

Późniejsze informacje o Dorocie dotyczą spraw majątkowych. Po raz ostatni jako osoba żyjąca pojawia się w źródłach w 1481 roku, z kolei w 1492 na pewno już nie żyła. Zatem datę jej śmierci należy położyć „gdzieś między” 1481 a 1492.

A pieśń rządzi się swoimi prawami...

Jak twierdził Zygmunt Gloger, autor Encyklopedii Staropolskiej, właśnie czyn gnieźnieńskiego archidiakona i jego kochanki przyczynił się do powstania słynnej pieśni ludowej, zaczynającej się od słów: Stała nam się nowina – Pani pana zabiła. Pieśń, w licznych, różnych wariantach rozeszła się szeroko. Znana była nie tylko na ziemiach polskich, ale i na Białorusi, Morawach oraz czeskim wówczas Śląsku (gdzie zaczynała się tak: Przyszła nam z Polski nowina, Pani pana zabiła).

Na jej podstawie nasz wieszcz Adam Mickiewicz napisał balladę Lilie, ale wprowadził wiele zmian, m.in. akcję przeniósł w czasy Bolesława Śmiałego. To zresztą niejedyny utwór oparty na tej pieśni. Wykorzystał ją też Teofil Lenartowicz w Balladzie,  Jan Kasprowicz w Pieśni o pani, co zabiła pana, a także Ludwik H. Morstin w utworze scenicznym i Felicjan Szopski w operze.

Tak ludowa pieśń opisuje rozmowę Doroty z braćmi Boglewskiego, tuż po jego zamordowaniu:

– Witaj, witaj, bratowa,

Coś nam bratu katowa!

– Po czem żeście poznali,

Że katową nazwali?

– Po trzewiczkach czerwonych,

Po rączynach skrwawionych!

Siadaj z nami na podjazd,

Pojedziemy w ciemny las

Dorota prosi Boglewskich, aby ją oszczędzili, ale w pieśni, inaczej niż w życiu, zło karę ponieść musi:

Wyjechali za lasy

i tam darli z niej pasy

czytamy w jednej wersji pieśni, a w innej:

wywiedli ją do sieni

i tam ji łeb ścieni

W 1974 roku wyszła antologia zbierająca utwory powstałe z inspiracji pieśnią Stała nam się nowina – Pani pana zabiła. Zawiera utwory: Adama Mickiewicza, Stanisława Wyspiańskiego, Konstantego I. Gałczyńskiego, Jana Kasprowicza, Kazimierza Wyki, Teofila Lenartowicza, Ludwika H. Morstina, Świętopełka Karpińskiego.

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie.