Andrus Kivirähk, Człowiek, który znał mowę węży

Dawno, dawno temu (2008 rok) pisałem na Katedrze.nast:

A tak mi się marzy wydawnictwo, które zacznie wydawać tłumaczenia z fantasy nieanglosaskiej. (...) Czy np. we Francji, Włoszech, Skandynawii, Niemczech, na Węgrzech nie czeka jakiś Sapkowski do odkrycia dla polskiego czytelnika? Jestem bardzo ciekawy tamtejszej fantastyki. Przecież ktoś tam musi pisać, nie wierzę, że fantastyka to domena Anglosasów i Słowian.

Więc ogłaszam: mamy „jakiegoś” Sapkowskiego. Nie z Francji, nie z Włoch, nie z Niemiec, a z maleńkiej Estonii. Człowiek, który znał mowę węży to dla mnie książka fantastyczna nr 1 na polskim rynku AD 2020.

Gorsza sprawa z wydawnictwami, bo Kivirähka wydało chyba niewielkie, raczej regionalne i przy wsparciu ambasady estońskiej – żaden z polskich potentatów nie odkrył tej perełki. Więc to raczej pojedynczy strzał, a nie polityka wydawnicza.

Kivirähk w Estonii, a może i na Łotwie ma status żyjącego klasyka. Jedna z jego książek w samej Estonii sprzedała się w nakładzie 32 000 egzemplarzy. Estończyków jest ok. 972 587 (niecałe siedemdziesiąt procent mieszkańców Estonii – pozostali to głównie Rosjanie). Z tego wynika, że książkę Kivirähka kupiło 3,3 procent Estończyków – u nas analogiczna sprzedaż wynosiłaby prawie milion trzysta tysięcy sztuk!

W Polsce znany był już wcześniej, ale jako autor literatury dziecięcej. Późne odkrycie dla polskiego czytelnika jest dość dziwne (albo symptomatyczne – pokazujące słabość naszego rynku książki), bo Człowiek, który znał mowę węży, wydany oryginalnie w 2007 roku, wcześniej doczekał się przekładów na: angielski (w USA), czeski, łotewski, litewski, francuski (naliczyłem trzy wydania!), rosyjski, duński, holenderski, węgierski, hiszpański, niemiecki, turecki, a nawet na język seto, którym posługuje się zaledwie pięć tysięcy osób (Setu to żyjący na pograniczu Rosji i Estonii prawosławny ludek, posługujący się językiem z grupy ugrofińskiej).

To o książce. Tak była reklamowana we Francji (sensowny blurb):

Oto historia ostatniego z mężczyzn mówiącego językiem węży, jego siostry, która zakochała się w niedźwiedziu, jego matki kompulsywnie piekącej łosie, jego dziadka, który walczył bez nóg, wieśniaczki marzącej o wilkołaku, starca łowiącego wiatry, gada latającego w powietrzu, małpoluda wychowującego gigantyczne wszy, tytanicznej ryby znużonej światem i krzyżackich rycerzy przerażonych tym wszystkim...

To relacja z końca starego świata. Jest to dość baśniowa opowieść (acz nie jest to baśń dla dzieci!), więc realia nakreślone nader oszczędnie, ale z grubsza wiemy, że akcja toczy się w XIII wieku, po podboju Inflant (Łotwy i Estonii) przez Niemców (konkretnie był tam zakon rycerski zwany Kawalerami Mieczowymi, który w 1237 roku zlał się do kupy z krzyżakami).

Stan przed podbojem (w rzeczywistości książkowej, bo nie w naszej): Estończycy żyją sobie w lasach, każdy zna mowę węży, która ułatwia chociażby polowania – bo wszystkie zwierzęta muszą być posłuszne poleceniom wydanym w języku węży. To wystarczy takiego łosia przywołać i ubić. Bezpieczeństwo leśnym ludziom zapewnia Wielki Gad – coś na kształt smoka. Kiedy tylko ktoś Estończyków napastuje, wystarczy, że zbierze się dziesięć tysięcy ludzi i wezwie Wielkiego Gada językiem węży – gadzina się budzi, przylatuje i robi porządek z agresorami.

Niestety, system nawalił, kiedy przybyli Niemcy. Wielki Gad się nie zjawił. Estończycy stanęli do bitwy, jednak odziani w skóry leśni ludzie nie mogli sprostać opancerzonym rycerzom. Skończyło się rzezią. Co gorsza, przegrali nie tylko leśni ludzie, ale też ich styl życia Coraz więcej z nich opuszcza las, zasiedla podlegające Niemcom wsie, zapomina język węży.

Klimat początkowo leśnej sielanki, z czasem zmienia się w ponury, przygnębiający – wszystko gnije, pleśnieje, rozpada się, pustoszeje. Ostatni leśni ludzie dziwaczeją.

Czegóż to nie mamy w tej powieści – jest baśń czerpiąca z tradycji ludów fińskich, jest Księga dżungli, są średniowieczne chansons de geste, są rubaszne opowieści z końca średniowiecza – renesansu (na wzór Dekameronu, Opowieści kanterberyjskich czy Życia Gargantui i Pantagruela). I jest kpina oraz protest wobec globalizacji, która ma wszystko „wyrównać” na wzór lewicowy (oczywiście pewne współczesne lewicowe absurdy nawet się Kivirähkowi nie śniły w 2007 roku, więc nie, nie ma o biologicznych mężczyznach z macicami).

Ale Kivirähk kpi też z drugiej strony – wsteczniaków. Trudno się nie roześmiać, kiedy małpoludy dochodzą do wniosku, że jaskinia jest zbyt nowoczesna i postępowa, więc przeprowadzają się na drzewo (razem z wszami, które hodują).

A to wszystko podane dowcipnie, ale bez osuwania się w heheszki. Raz Kivirähk inteligentnie i zabawnie się wyzłośliwia, by za chwilę rozbawić czytelnika właśnie takim rubasznym humorem (rozmowa o biskupach, homoseksualizmie i kastracji, albo ciągnąca się przez kilka stron dysputa o końskim gównie – mistrzostwo).

Ogólnie co do fabuły, to po kilkunastu stronach miałem pewne obawy – fajnie się czyta, ale to taka bajeczka będzie przez czterysta stron? Niesłusznie, jak mnie Kivirähk złapał, to nie puścił, aż nie skończyłem; połknąłem tę książkę na raz.

Jest to opowieść jednowątkowa, pierwszoosobowym narratorem jest tytułowy ostatni człowiek znający mowę węży – Lemmet. Świat obserwujemy oczami najpierw Lemmeta dziecka, potem młodzieńca, mężczyzny, wreszcie starca.

Jeśli miałbym do czegoś porównać tę książkę, to chyba najbliżej będzie Grendel Johna Gardnera. Ale – może teraz napiszę herezję – Człowiek, który znał mowę węży jest lepszy, chociażby o to poczucie humoru Kivirähka.

Mimo najszczerszych chęci, nie znalazłem w tej powieści słabych stron. Z wiekiem człowiek ma coraz mniejszą chęć na ponowne czytanie danej książki; być może szkoda już czasu na powtórki. Ale do Kivirähka wrócę, możliwe nawet, że dostanie u mnie status szwejkowski (Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej to książka, która u mnie zawsze leży pod ręką, często otwieram na chybił trafił i czytam).

Niniejszym wciągam Człowieka, który znał mowę węży do swojego kanonu fantasy. Parafrazując Gombrowicza: Koniec i bomba, kto nie czytał, ten trąba.

A wydawcę uprasza się o dokładkę – wincy Kivirähka. Tylko plisss, nie opaskudzajcie okładek tym idiotycznym meszkiem.

Aaaa, jeszcze coś – wypada docenić pracę tłumaczki, która świetnie sobie poradziła z książką z mało wszak popularnego u nas języka.

OCENA: 10/10.

A. Kivirähk, Człowiek, który znał mowę węży, tłum. A. Michalczuk-Podlecki, wydawnictwo Marpress, 2020, stron: 412.

***

Podobne notki:

Listopad (2017) - filmowa adaptacja Listopadowych porzeczek Kivirähka.

Juhani Karila, Polowanie na małego szczupaka.

***

Przegląd okładek ze świata:

Estonia i Setu

Dwa wydania łotewskie

Litwa i Włochy

USA i Niemcy

Francja x 3. Zdaje się, że to wydanie miękkookładkowe, twardookładkowe i kieszonkowe. We Francji powieść Kivirähka była nominowana do nagrody za najlepszą powieść tłumaczoną w 2014 roku

Holandia i Dania

Węgry i Czechy

Rosja i Hiszpania

Turcja i Korea

Japonia; z lewej obwoluta, z prawej okładka pod obwolutą

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie.