Fantasmagorie najazdowców (3): Mieszko – miecz, zwierz czy ślepak?

Przypomnę, że wyznawcy teorii najazdu uznają, że imię naszego pierwszego władcy w jakiś sposób potwierdza jego skandynawskie pochodzenie. Mamy tutaj dwie najazdowe szkoły:

1. Mieszko to Mieczysław, a Mieczysław to „sławny mieczem”. I imię to, jakoby, ma nawiązywać do skandynawskiego Dagr (miecz) – jak z kolei interpretują drugie imię naszego władcy, czyli Dagome/Dagone.

2. Mieszko jakoby pochodzi od „mieszki” – niedźwiedzia i ma być tylko tłumaczeniem skandynawskiego imienia Björn.

Teraz formalnie: notka o skandynawskim pochodzeniu Piastów w świetle imiennictwa rozrosła mi się do monstrualnych rozmiarów, więc początkowo podzieliłem ją na trzy części, a ostatecznie część drugą jeszcze na dwie. Dlatego całość dostaniecie w czterech odcinkach.

Czy Mieszko to Mieczysław?

Skąd w ogóle ten Mieczysław się wziął? Imię naszego pierwszego władcy problemy sprawiało już na przełomie XII/XIII wieku, a pewnie i sto lat wcześniej. W czasach Wincentego Kadłubka żył i był kronikarzowi osobiście znany Mieszko III Stary (a także Mieszko Plątonogi/Laskonogi raciborsko-opolski i Mieszko Młodszy wielkopolski), a objaśnienie tego imienia w kronice jest mocno dziwaczne (patrz niżej) – z tego wniosek, że sam władca i jego otoczenie już nie znali jego znaczenia. A skoro tak, to zapewne nie znano go na dworze ojca Mieszka Starego, czyli Bolesława Krzywoustego.

Średniowieczni dziejopisowie nie lubili jednak czytelnika zostawiać bez informacji, więc sami kombinowali jak kuń pod górkę. I każdy, oczywiście, po swojemu. W XV wieku Długosz doszedł do wniosku, że „Mieszko” to skrót imienia dwuczłonowego – wskazał tu imię Miecsław, które zapisał: Myeczslawm i objaśnił jego znaczenie, jako mający posiadać sławę. Czyli Długosz żadnego miecza tu nie widział. Dopiero w XVI wieku kronikarz Marcin Kromer błędnie odczytał Długosza i wymyślił Mieczysława, czyli tego, który mieczem sławy dostępować miał.

Zatem wersję „Mieczysław” możemy skreślić, zresztą nie było u Słowian żadnych Mieczysławów, Dzidosławów, Siekieromirów i Toporowitów – po prostu nie używali imion utworzonych od nazw broni (dopiero znacznie później pojawiają się imiona, czy raczej przezwiska typu: Grot, Kusza, Siekirka czy Strzałek).

Mieszko – ty zwierzu!

Czyli dalej nie wiemy, co owo „Mieszko” znaczy… Powstało wiele hipotez, niektóre zupełnie kuriozalne. Do tej kategorii zaliczam choćby pomysły niemieckiego historyka Heinricha Kunstmanna, który doszedł do wniosku, że imiona Mieszko i Dagome dowodzą, że nasz pierwszy władca pochodził z Bałkanów. Bo Mieszko skojarzyło mu się z dawną rzymską prowincją Mezją (dziś to ziemie należące do Serbii i Bułgarii), a Dagome z Dacją (obecnie Rumunia).

Nie zabrakło hipotez odzwierzęcych, w tym dziwacznych, jak wywodzenie Mieszka od myszy (niemiecki historyk Robert Holtzmann) czy… mszycy. Ten ostatni pomysł, choć całkiem bezsensowny, jest tak zabawny, że przytoczę Wam fragment dowodzenia fantasty Grzegorza K. Walkowskiego (polecam całość jego wywodów, przy tych humoreskach popłaczecie się ze śmiechu):

wskazać wypada, że litery „s” i „c” mogły być używane jako zapisy głosek: „sz” i „cz”, co wykazane zostało lingwistycznie w innych polskich pracach historycznych (…). Wtenczas, imię Misica czytałoby się: [miszicza], co w języku czeskim oznacza mszycę, a więc owada, który co prawda wysysa soki z roślin, na których żeruje (soki te po(d)biera), żyje jednak często w symbiozie z mrówkami, dającym mu w zamian ochronę i korzyści.

Z tych hipotez zwierzęcych największą karierę zrobiła ta Aleksandra Brücknera – z niedźwiedziem (dawniej: miedźwiedź), zdrobniale „mieszką” (czyli Björnem wg najazdowców). A że Brückner był autorytetem, to wielu przyjęło to bez dyskusji, a i dziś ten pomysł się pojawia (ostatnio bodajże u Ambrożego Boguckiego w pracy z 2004 r.; jego dowodzenie jest „inwalidą”, bo gołosłownie – miejscami wręcz infantylnie – odniósł się do dwóch z czterech argumentów przeciwników „mieszki”-niedźwiedzia, a dwa pozostałe po prostu pominął).

Ta hipoteza jest równie niedorzeczna, jak ta z mszycą. Przede wszystkim dlatego, że:

1. Termin „mieszka” znany jest wyłącznie z języka rosyjskiego. Nazwy tej w ogóle ma w językach zachodniosłowiańskich, zresztą mamy własny odpowiednik – miś (i od końca XVI wieku mamy w Polsce odnotowane imię: Miś, Misz). Nie jest dziełem przypadku, że ani Kadłubek, ani kronikarz wielkopolski, ani Długosz nie skojarzyli Mieszka z mieszką – po prostu tego słowa, obcego polszczyźnie, nie znali.

2. Nawet w rosyjskim słowo „mieszka” znane jest dopiero od XVI wieku!

3. Wcześniej (co najmniej od XII wieku) Słowianie Wschodni niedźwiedzia nazywali podobnie, ale jednak inaczej: mieczka, w czym nie da się doszukać związku z imieniem Mieszko.

4. Jeszcze jedna przeszkoda: imiona odzwierzęce u władców słowiańskich były taką rzadkością, że de facto ich nie było (niektórzy twierdzą, że imię Kocel, które nosił książę błatneński z IX wieku, pochodzi od kota, ale to bzdura – to ewidentnie germański Chozil). Dopiero w XIII wieku pojawia się imię Lew u książąt halickich, jednak bez wątpienia było to tylko tłumaczenie chrześcijańsko-bizantyjskiego, cesarskiego imienia Leon (czyli w okolicznościach zupełnie nieprzystających do rzeczywistości pogańskich Słowian w X wieku). W ogóle u Słowian imiona odzwierzęce – mające charakter ochronny – pojawiają się chyba dość późno i głównie od wilka (np. Wilk, Wilczan, Wilczek, Wilkan, Wilkota).

A nawet gdyby uznać, że najazdowcy mają rację i imię Mieszko pochodzi od niedźwiedzia, to jest jeszcze drugi człon ich „dowodzenia”: rzekomo to przetłumaczony Björn. Tylko że tu chciejstwo nie wystarczy, jednak trzeba dać jakąś argumentację, np. analogię. Mamy masę imion skandynawskich u książąt ruskich – i jakoś nie ma tłumaczeń. Jest tylko dostosowywanie germańskiego-skandynawskiego imienia do słowiańskiej wymowy, np. Ingvar został Igorem, a nie Bogostróżem.

Uzupełnię, że w dawniejszej historiografii uważano – zupełnie bez podstaw – że dwa imiona książąt ruskich to przetłumaczone imiona skandynawskie:

Sviatoslav (pol. Świętosław) – tu dość kabaretowo niektórzy twierdzili, że imię to powstało w dwóch etapach; 1. połączenie skandynawskich imion „Helgi” – święty i „Hrorekr” – od „hrōþiz”, czyli sława, 2. przetłumaczenie tak powstałego imienia na słowiański. Żeby było zabawniej, imię to znamy nie tylko z Rusi, bo np. pod koniec X wieku w Chorwacji panował Svetoslav Suronja, który na pewno z wikingami nie miał nic wspólnego. Jest to typowe imię słowiańskie mające człony znane z szeregu innych imion (Święt – np. Świętopełk, Świętomir, Świętobor; -slav – masa imion: Włodzisław, Przemysław, Jarosław itd.).

Wołodimir (pol. Włodzimierz) – rzekomo ma pochodzić od skandynawskiego Waldemara, choć w samej Skandynawii imię to pojawia się znacznie później i w specyficznych okolicznościach: przeniosła je w XII wieku ruska księżniczka, wnuczka Włodzimierza Monomacha, która poślubiła duńskiego Knuta Lavarda. Ich synem był Waldemar I Wielki, król Danii. To wskazuje na odwrotną drogę, nie Włodzimierz pochodzi od Waldemara, tylko Waldemar od Włodzimierza. Co większa: imię Włodzimierz po raz pierwszy wystąpiło znowu na Bałkanach – nosił je władca bułgarski z końca IX wieku, który z wikingami miał tyle wspólnego, co miś koala z niedźwiedziem. No i znowu mamy imię typowo słowiańskie, z członami powszechnie obecnymi.

Nie ma żadnych przesłanek, by twierdzić, że którekolwiek ze słowiańskich imion ruskich Rurykowiczów jest tłumaczeniem imienia skandynawskiego. Dotyczy to zresztą nie tylko Rurykowiczów, bo wspomniany Knut Lavard był duńskim królewiczem, ale królem słowiańskich Obodrzyców – i jakoś też jego imienia nie przetłumaczono. Tym samym nie ma żadnej analogii do rzekomego przełożenia skandynawskiego Björna jako Mieszka.

Ty Mieszku!

Jeszcze inne pomysły, to przezwiskowy charakter imienia Mieszko. Tu zwłaszcza popularna (co nie znaczy, że trafna) jest hipoteza stworzona przez językoznawcę Mariana Fenikowskiego, potem poparta przez innych językoznawców (Andrzeja Bańkowskiego, Witolda Mańczaka, Roberta A. Sucharskiego, Zbigniewa Babika i ponoć także – w niepublikowanym referacie – Krzysztofa T. Witczaka). Jest to hipoteza o tyle niedorzeczna, że wymaga przyjęcia czterech elementów sprzecznych z naszą wiedzą.

O co chodzi w tej hipotezie. Wychodzą od legendy zapisanej przez Galla Anonima, jakoby Mieszko I przez pierwszych siedem lat życia był ślepy i dopiero podczas postrzyżyn wzrok odzyskał. Biorą do tego (poza Fenikowskim, bo on w tym punkcie milczy) jedyny, późny ruski zapis imienia Mieszka, jako Meżka. I ich zdaniem, owo imię, de facto przezwisko, miałoby pochodzić od wyrazu mižika, który…

oznaczał jakieś upośledzenie narządu wzrokowego polegające na mižice, czyli mieżce, tj. na zaćmieniu, zamąceniu, zamgleniu, zamroczeniu czy zmętnieniu tej czy innej części oka powodującym niezdolność widzenia. (Fenikowski).

Przede wszystkim wymaga to przyjęcia, że podanie zapisane przez Galla Anonima opiera się na fakcie historycznym. Jest to totalna bzdura, bo to typowa chrześcijańska legenda związana z nawróceniem/chrztem. Wówczas powszechnie łączono brak wiary w Boga chrześcijan z ciemnością, ślepotą, z kolei wiarę ze światłem, przejrzeniem (co najmniej od VIII w. do niedawna w Kościele katolickim modlono się za Żydów w ten sposób: Wszechmogący, wieczny Boże, który nawet wiarołomnych Żydów nie odrzucasz od swego miłosierdzia, wysłuchaj próśb naszych, jakie zanosimy za ten naród zaślepiony, aby uznając światło prawdy, którym jest Jezus Chrystus, został wyrwany ze swoich ciemności).

Przykładowo. Jezus pod Jerychem napotkał ślepca i przywrócił mu wzrok, po czym ex-ślepy szedł za Nim, wielbiąc Boga (Łk, 18, 35-43). Inny przypadek: znowu Chrystus spotyka ślepego i przywraca mu wzrok; przy kolejnym spotkaniu pyta go, czy wierzy w Syna Człowieczego, na co uzdrowiony odpowiedział: „Wierzę, Panie!” i oddał Mu pokłon (J, 9, 1-41). I najbardziej znany przykład, kiedy w drodze do Damaszku oślepł św. Paweł (wówczas jeszcze Szaweł, prześladowca chrześcijan), Jezus wysłał go do swoich wyznawców. I tak Szaweł trafił do Ananiasza, który położył na niego ręce, Natychmiast jakby łuski spadły z jego [Szawła – pm] oczu i odzyskał wzrok, i został ochrzczony (Dz, 9, 1-19).

Podobnie wzrok miał stracić ruski książę Włodzimierz Wielki, wówczas jego narzeczona, bizantyjska cesarzówna Anna doradziła mu, żeby się ochrzcił.

I kazał [Włodzimierz] ochrzcić siebie. Biskup zaś korsuński z popami carówny, pouczywszy, ochrzcił Włodzimierza. Gdy położył rękę nań, natychmiast przejrzał. Widząc zaś Włodzimierz tak nagłe uzdrowienie, pochwalił Boga, mówiąc: „Dopiero poznałem Boga prawdziwego”.

Przykładów wystarczy. Gołym okiem widać, że Gall Anonim nie opisywał rzeczywistego wydarzenia, tylko legendę o chrzcie Mieszka. Co zresztą sam nam dał do zrozumienia:

Zaiste ślepą była przedtem Polska, nie znając ani czci prawdziwego Boga, ani zasad wiary, lecz przez oświeconego [cudownie] Mieszka i ona także została oświeconą, bo gdy on przyjął wiarę, naród polski uratowany został od śmierci w pogaństwie.

Jak widać, traktowanie tej części kroniki Galla, jako relacji z rzeczywistych wydarzeń, jest jakimś nieporozumieniem. To legenda i to legenda chrześcijańska, powstała pewnie już po śmierci Mieszka, może dopiero w czasach Galla.

I jeszcze jedno: Mieszko miał przejrzeć w siódme urodziny; u Galla zapowiedzi wielkich momentów, wiodących do chrztu, są związane z liczbą siedem:

– Siedem lat (postrzyżyny!) kończył Siemowit, kiedy Piastowie dostali wróżbę przejęcia władzy.

– Siedem lat kończył Mieszko, kiedy przejrzał, czyli dostał wróżbę, że za jego sprawą Polska przyjmie chrzest.

– Siedem żon musiał Mieszko oddalić, żeby poprzednie mogło się dokonać.

To nie jest przypadek, ale nie ma nic wspólnego z rzeczywistymi wydarzeniami. W biblijnej, czyli i chrześcijańskiej, symbolice siódemka jest symbolem doprowadzenia czegoś do końca i stworzenia całości w sposób nieodwracalny – Piastowie przejęli władzę, zjednoczyli Polskę, dopełnili to chrztem i ten stan ma trwać zawsze.

No i ów nieszczęsny ruski zapis. Pochodzi on z Latopisu hipackiego (Kroniki halicko-wołyńskiej), której tekst powstał w XIII wieku, a najstarsza znana kopia jest z XV wieku.

Zacznijmy od tego, że od X wieku do prawie połowy XIV wieku w niemal każdym (z jednym wyjątkiem) pokoleniu Piastów był jakiś Mieszko, więc była ciągłość używania tego imienia, była masa zapisów łacińskich, a w nich zawsze „s”, „sz” (Miszego – zapis z XI w.) lub „sch”. Co prawda Fenikowski – słusznie – przypomina, że w łacinie czasami przez „S” oddawano głoski „Z” i „Ż” – ale zawsze, przez kilkaset lat? I co z zapiskami arabskimi (Ibrahim ibn Jakub – za poprawną uznaje się transkrypcję orientalisty Tadeusza Kowalskiego: Meško; wg orientalisty Andrzeja Zaborskiego, Ibrahim ibn Jakub słyszał najprawdopodobniej: „Mieszka” albo „Mieszko”)? Co z zapiskami w języku hebrajskim na monetach Mieszka Starego (Mšk)?

Mamy też informacje kronikarzy, z których jednoznacznie wynika, że było tam „sz”, a nie „ż”. Jak wspomniałem, Wincenty Kadłubek, a tym bardziej kronikarz wielkopolski, nie znali już znaczenia imienia „Mieszko”, ale wiedzieli, jak je wymawiano, bo przecież wciąż było używane – i wywiedli je od zMIESZania (turbatio) czy też zaMIESZania.

Z kolei ruski kronikarz nie bardzo wiedział, jak to imię naprawdę brzmiało, bo wcale nie stosował konsekwentnie Meżka – był też Meżseca czy Mżek. I jeszcze maniera kronikarza, o której tak pisał Stanisław Urbańczyk (pogrubienie moje):

pisarz kroniki hipackiej, jeśli nie znał formy Mieszek, a używał tylko – to na Rusi prawdopodobne – Mieszko lub Mieszka, nie mógł wiedzieć czy mamy tu etymologiczne ż, czy sz. Po wtóre widać, że pisarz miał jakieś wątpliwości, raz bowiem pisał Meżseka, co nie mogło oznaczać nic innego niż wymowę Mieszka. Taka pisownia dowodzi z jednej strony przekonania pisarza, że widzi tu etymologiczne ż, ale z drugiej, że wymawia aktualnie spółgłoskę bezdźwięczną sz lub nawet s. Wyraźnie błędnie ż widnieje w imieniu K'stjażko, będące spieszczeniem Konstantego.

Wyznawcy Mieszka-Ślepotka przywołują jeszcze zapisy z XIV-wiecznej Kroniki tak zwanego Dalimila napisanej po czesku: Mezca i Myezca. Kronika Dalimila w tym zakresie jest całkowicie oparta na znacznie starszej, XII-wiecznej Kronice Kosmasa. I u Kosmasa mamy zapis: Mesco. Także niemiecki przekład Dalimila ma Mesco. Zdaniem wielu językoznawców to „z” w imieniu Mieszka u Dalimila należy czytać jak „ż”, czyli tak samo, jak w Kronice halicko-wołyńskiej. Tu oponował jednak Stanisław Urbańczyk:

Spółgłoska ž musiała być przed k wymawiana jako š, pisarz więc musiałby mieć wyczucie etymologii, aby napisać gdzie trzeba ż, a gdzie trzeba sz. Jednym słowem groziły mu błędy te same, co dziś grożą ludziom niewprawnym w ortografii: pisownia nószka i mużka zamiast nóżka i muszka. (…) Lepsze jest drugie wyjaśnienie: niektórzy pisarze używali znaku z dla oddania spółgłoski s i sz.

I jeszcze dwie rzeczy. Po pierwsze, brak analogii – imion przezwiskowych u słowiańskich władców. Po drugie, jeszcze za życia Mieszka I to samo imię dostali jego syn i wnuk – to co, w każdym pokoleniu Piastów rodził się jakiś ślepiec?

Jak zatem widać, wyznawcy Mieszka-Ślepotka muszą przyjąć, że:

1. Późna legenda oddaje fakty historyczne.

2. Jeden (czy też dwa) późny zapis jest ważniejszy od masy pozostałych (znacznie wcześniejszych i późniejszych) w trzech językach.

3. Nasz władca dostał imię przezwiskowe, co nie ma analogii.

4. Ślepota u Piastów musiałaby być nagminna, o czym jednak źródła milczą.

Mamy więc typowe zabawy językoznawców bez oglądania się na prawdopodobieństwo i historyczną rzeczywistość. No i też ich pomysł został odrzucony przez historyków.

A za tydzień (zapewne :D) wjedzie kolejna, już ostatnia, notka o imieniu naszego pierwszego władcy.

Zob. też:

Fantasmagorie najazdowców (1): Archeologia i źródła pisane.

Fantasmagorie najazdowców (2): Dagome czyli Dagr?

Fantasmagorie najazdowców (4): Powrót do Długosza.

Adam Ruszczyński, Mieszko I. Skandynawski jarl czy słowiański kneź?

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie