Dlaczego w Polsce nie popularyzuje się nauki?

Do napisania tej notki natchnął mnie wywiad z Sigillum Authenticum – druga część rozmowy z dr. hab. Marcinem Przybyłą. Archeolog zastanawiając się nad przyczynami popularności fantazmatu Wielkiej Lechii (i to można uzupełnić o inne teorie spiskowe), wskazuje m.in., że:

winna jest również sama nauka. Wciąż, zwłaszcza jeśli chodzi o archeologię, brakuje publikacji o charakterze popularnonaukowym. To, co znaleźć można na półkach księgarni to zwykle albo losowo wybrane prace naukowe, albo książki ocierające się już o para-naukę.

Moje tytułowe stwierdzanie, że „się nie popularyzuje” jest oczywiście nieco na wyrost. Wszak mamy sporo pisemek popularnonaukowych (historycznych wręcz masę, jest też Archeologia Żywa). Ale rzeczywiście pewne okresy historyczne są pomijane. Dlaczego? Zacznijmy od tego kto popularyzuje naukę:

1. Sami naukowcy.

2. Dziennikarze.

3. Pasjonaci.

4. Dorobkiewicze.

Dorobkiewicze, czyli ludzie, którym wydaje się, że na książkach/artykułach popularnonaukowych można się dorobić. Ludzie bez jakiegokolwiek przygotowania do pisania takich pozycji. Takim jest np. Janusz Bieszk, który długo szukał niszy do przytulenia jakiejś gotówki. Zaczął od książki o krzyżackich warowniach – słabej, ale jakoś tam do przyjęcia. Wielkiej kasy z tego nie było, więc druga próba była już kompletnym odlotem, bo Bieszk zajął się ufologią (Cywilizacje kosmiczne na Ziemi). Ale pewnie i z tego kasy nie było, bo tematyka eksploatowana od dawna i masa tego typu książek się ukazała i ukazuje. Ostatecznie Bieszk znalazł swoją finansową niszę i wciska brednie turbolechickie. W stajni Bellony (i nie tylko Bellony) jest więcej takich dorobkiewiczów, bez większego pojęcia o średniowieczu, którzy (jeszcze?) do poziomu turbolechickiego się nie zniżyli. Można wymienić: Michałka (ten już nieżyjący), Zielińskiego, Leśniewskiego, Cecułę, Barkowskiego.

Odmiennym przypadkiem dorobkiewicza jest pisarz, który ma przygotowanie merytoryczne, ale „odpuszcza” sobie merytorykę na rzecz sprzedawalności, czyli usensacyjnia swoje prace wbrew faktom, żeby tylko więcej sprzedać. Tu przykładami mogą być Zdzisław Skrok i Kamil Janicki (i, niestety – to bardzo smutny przypadek – Przemysław Urbańczyk).

Pasjonaci często mają naprawdę sporą wiedzę. Ale jest pewne ograniczenie – wiedza pasjonatów bez przygotowania w postaci studiów historycznych czy archeologicznych, zazwyczaj jest wartościowa dla dziejów XX wieku, rzadziej XIX, a okresy dawniejsze najczęściej leżą i kwiczą. Podobnie jest z dziennikarzami, którzy – jeśli brak im studiów kierunkowych – też najlepiej czują się w dziejach XIX i XX wieku.

Zostają nam naukowcy. Problem polega na tym, że polski naukowiec nie jest uczony pisania. Moim zdaniem, jest to sytuacja dziwaczna, że np. historyka czy historyka sztuki (humanistów!) nikt nie uczy pisania po polsku. Takowej umiejętności nie wynieśli przecież z gimnazjum czy liceum, bo tam uczenie pisania polega z zasady na smarowaniu dwu-, trzystronicowych rozprawek na debilne tematy. A i to pewnie coraz rzadziej, bo teraz chyba uczy się wypełniać testy. Dlatego, moim zdaniem, równolegle do proseminarium magisterskiego powinny być prowadzone zajęcia z praktycznego dziennikarstwa (przynajmniej na kierunkach humanistycznych).

Są oczywiście ludzie, którzy po prostu talent literacki mają (np. prof. Jerzy Strzelczyk czy prof. Błażej Śliwiński), przy czym lepiej jest z tym u historyków, niż archeologów. Ale, jak to z talentami bywa, nie wszyscy je mają. Nie tylko na poziomie budowania zdania, używanego słownictwa, ale nawet zwykłej wyobraźni. Skutkiem tego są takie prace popularnonaukowe, jak choćby Władysław Laskonogi Macieja Przybyła (to jest praca naukowa, której – nie wiadomo dlaczego – obcięto przypisy) czy Świętopełk gdański Marka Smolińskiego (horror –  zbiór ciężkostrawnych naukowych artykułów, który ma robić, z nieznanych przyczyn, za popularną biografię).

Taka popularyzacja się nie sprzedaje, jak się nie sprzedaje, to autor gucio zarabia, a jak gucio zarabia, to przestaje się w to bawić. Jak twierdzi Wojciech Pastuszka ze śp. Archeowieści, za książkę naukową autor może dostać 500-1000 zł. To są kwoty śmiechu warte, bo nawet nie pokrywają kosztów autora (zakupu książek, ksero, dojazdów do bibliotek). Z drugiej strony przeciętny czytelnik, jak raz i drugi natnie się na taką książkę jak Smolińskiego, to w przyszłości będzie półki z pozycjami popularnonaukowymi omijał szerokim łukiem. Tym samym rykoszetem obrywają ci popularyzatorzy, którzy potrafią to robić.

Dodatkowo nasze państwo w żaden sposób nie zachęca naukowców do pisania książek popularnych. Punktów za to żadnych nie dostają (więc z punktu widzenia kariery naukowej, czas poświęcony na pisanie takiej książki, to czas zmarnowany), kasy z tego nie ma.

Jest też druga strona medalu – czytelnik. Czy praca popularnonaukowa może się przebić do fanów Bieszka i Szydłowskiego? Przypuszczam, że wątpię. Książki tych wieszczów turbolechityzmu, pisane prościuteńką, acz kulawą polszczyzną, nie przypominają prac popularnonaukowych, a raczej manifesty ideologiczne – słowotoki bez uzasadniania, bez wątpliwości. Jeśli takie coś trafia do danego czytelnika, to znaczy, że (napiszę oględnie) z intelektem tegoż czytelnika jest nie najlepiej.

Czytelnik wieszczów – tak sądzę – nie pojmie pracy naukowej czy choćby popularnonaukowej. Zresztą, jeśli komuś się chce, to proszę zobaczyć oceny wypociny Szydłowskiego (Wandalowie czyli Polacy) na Lubimy Czytać. Dziewięć lub dziesięć punktów wystawili tej pozycji ludzie, którzy w swoich portalowych biblioteczkach w ogóle nie mają innych książek. Są to osoby, które wiedzę czerpią głównie z memów i filmików na YouTube. Do nich Bieszk czy Szydłowski ze swoimi prościuteńkimi tekstami trafiają. Ale pracy popularnonaukowej nie da się napisać aż tak prosto.

Cóż, kiedyś coś zostało w naszym kraju położone z edukacją – nieprzypadkowo rywalizujemy z Albańczykami, Rumunami i Portugalczykami o tytuł najmniej czytającego narodu Europy. Ciekawe jak z kolei wygląda sytuacja z wiarą w spiski i pseudonaukowe teorie, bo sądzę, że tu z kolei plasujemy się w europejskim czubie tabeli.

Tu trzeba jasno określić: Polska jest krajem analfabetów. Dwanaście lat temu robiono badania ze zrozumienia tekstu pisanego w siedmiu państwach (USA, Kanada, Polska, Niemcy, Szwajcaria, Holandia i Szwecja). To, że wypadliśmy najgorzej, to małe bubu. Szokujące są wyniki Polaków. Okazało się, że tylko trzy procent naszych rodaków w pełni rozumie tekst pisany! Jako tako rozumie kolejnych dziesięć procent. Ponad połowa słabo klei, a jedna trzecia to de facto analfabeci.

Więc nie tyle popularyzacja nauki, co walka z analfabetyzmem jest potrzebna.

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na Instagramie.