Conan z Mizerii (1)

A tak mnie na wspominki wzięło, więc będzie o dziwacznych Conanach poprzedzone historią Cymeryjczyka w Polsce oraz krótką wycieczką na zachód, wschód i południe. Znaczy, o dziwnych Conanach będzie w części drugiej, bo dopadł mnie dziś słowotok i za dużo nasmarałem. Być może przyczyną słowotoku jest zmartwychwstanie. No, poważnie – przez te dwa tygodnie upadów trochę umarłem (a trochę nie), ale już powstałem.

Większość starych wydań Conana miałem, ale nieopatrznie się pozbyłem, kiedy zaczęła wychodzić wielotomowa, twardookładkowa seria. Na szczęście, coś tam zostało, w tym właśnie owe Conany dziwaczne (no nie wszystkie, sześć tomików z ośmiu) oraz zeszycik Iskier ozdobiony cudnym bohomazem:

Conan pojawił się w naszym kraju za sprawą magnetowidów. Kojarzycie takie cuś? Może kasety video chociaż? W każdym razie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ów sprzęt zrobił się bardzo popularny w Niemczech, a że sporo naszych rodaków jeździło tam na tzw. saksy (czyli do pracy na czarno), to i u nas zaraz się pojawiły. I rodacy mogli zobaczyć na tym wideło (lub videle) film z Arnoldem Schwarzeneggerem Conan Barbarzyńca z 1982 roku. Dwa lata później pojawił się jeszcze Conan Niszczyciel, a w 1985 roku Czerwona Sonia (niby nie Conan, ale trochę Conan, bo grał Arnold).

W owym czasie ukazywała się już u nas Fantastyka (jeszcze nie Nowa). I w styczniowym numerze za rok 1985 opublikowała dwa Conany: oryginalne opowiadanie Howarda Wieża słonia oraz Cartera i de Campa Spotkanie w krypcie.

To był oficjalny literacki debiut Conana w Polsce, ale nieoficjalnie zadebiutował bodajże w 1984 roku w tzw. klubówce. Cóż to były owe klubówki – jako że w PRL fantasy ukazywało się sporadycznie, a SF może częściej, ale też bez rozpusty, fani wzięli sprawy we własne ręce. Pojawiały się amatorskie edycje (często przepisywane na maszynie i odbijane na ksero), w amatorskich tłumaczeniach (choć część owych tłumaczy była na tyle dobra, że potem odnaleźli się na wolnym rynku). Chyba nie trzeba dodawać, że żadnymi tam prawami autorskimi gitary sobie nie zawracano.

Sama nazwa „klubówka”, „wydawnictwo klubowe” nie do końca oddaje istotę rzeczy, bo tylko część owych publikacji wychodziła w klubach miłośników fantastyki – część wydawały osoby prywatne, przy czym początkowo z pobudek fanowskich, ale pod koniec także ze zwykłej chęci zysku. Można rzec, że to był taki trzeci obieg. Bo pierwszy, to oficjalny, który przeszedł cenzurę, drugi – opozycyjny (wydawnictwa podziemne, ścigane przez komunę), a trzeci to właśnie te „klubówki”, fanziny itp. – nieoficjalne, ale niespecjalnie interesujące władzę.

Pierwszą conanowską klubówką było zapewne mikroskopijne (czterysta sztuk) wydanie opowiadania Howarda Conan. Skarby Gwalhura (z literówką, bo oryginalnie są to Skarby Gwahlura). Wydawcą był Studencki Klub Fantastyki Sfera z Wrocławia, a tłumaczem niejaki Robert J. Szmidt. Tak, ten Robert J. Szmidt. Skarby Gwalhura osiągają obecnie konkretne ceny – za cuś odbijane na ksero, objętości nieco ponad czterdzieści stron, trzeba położyć około sto zł. Drugą klubówką był chyba Conan i czarownik Andrewa Offutta, który wyszedł także w 1984 roku (niektórzy podają rok 1983 – wtedy to Offutt byłby conanowskim pionierem w Polsce). Nie mam pojęcia kto był wydawcą.

Skarby Gwalhura oraz Conan i czarownik

Potem ukazało się jeszcze kilka podobnych edycji, nie tylko opowiadań Howarda.

Czerwone ćwieki oraz Okrwawiony bóg. Strażnicy Larsha

Conan Buntownik Andersona miał dwa wydania klubowe, z tym że pierwsze widziałem w trzech wersjach (z okładką kolorową, okładką czarno-białą dobrze nasyconą kolorami i czarno-białą wyblakłą).

Jak już widać po książce Andersona, poziom edytorski rósł, pojawiły się kolorowe okładki.

Opowiadania z Conanem publikowano także w klubowych antologiach i biuletynach. W antologii Conan i inni z 1987 roku polski czytelnik dostał dość sporą dawkę conanozy – opowiadanie Howarda oraz dwa opowiadania Cartera i de Campa, a do tego opowiadania Kuttnera o Elaku z Atlantydy (taki kuzyn Conana) i Zelaznego o Dilvishu Przeklętym. W biuletynie Polskiego Stowarzyszenia Miłośników Fantastyki zatytułowanym Feniks (to ojciec miesięcznika Fenix i dziadek kwartalnika Fenix Antologia) było nie tylko jedno opowiadanie z Conanem, ale też esej Era Hyboriańska, w którym Howard zawarł szkic dziejów swojego świata (Feniks nr 3 za 1986 rok).

Jedno opowiadanie z Conanem ukazało się też w biuletynie Fikcje w 1984 r.

Klubowo (czyt. piracko) wydawano również komiksy z Conanem – dwa takowe puścił Gdański Klub Fantastyki, jeden coś o nazwie BWP Białystok – ten białostocki Ostry miecz Conana Barbarzyńcy wyszedł w nakładzie zaledwie trzystu sztuk i obecnie, jeśli w ogóle pojawia się w sprzedaży, to w zależności od stanu za 250-420 zł. Wszystkie te komiksy ukazały się w latach 1989-1990. Czyli można rzec: rzutem na taśmę, bo 1990 rok uznaje się za koniec klubówek.

Gdański Klub Fantastyki - Conan 1: Czerwone ćwieki

Gdański Klub Fantastyki - Conan 2: Dzień jelenia

BWP Białystok - Ostry miecz Conana Barbarzyńcy
Obok coś co parę razy mignęło mi na portalach aukcyjnych jako komiks klubowy,
a o czym nie znalazłem żadnych informacji

Swego rodzaju epigonem tegoż nurtu był Łódzki Klub Komiksu, który wydał właśnie w takiej formie Conana. Cienie w Zambouli w 2001 roku (w drugim numerze magazynu EXPERYMENT).

Foto dzięki uprzejmości usera nori z forum Komikspec

Trudno rzec czy za klubówki należy uznać pięć komiksów conanowskich z Marvela wydanych w latach 1989-1990 przez As Editor. Z jednej strony poziom edytorski jak z klubówki, sytuacja prawna pewnie też (jakoś wątpię, żeby Marvel sprzedał licencję na takie wydania). Z drugiej strony jednak owe komiksy były w powszechnej sprzedaży.

Ale komiksy zostawmy na boku. Wracamy do opowiadań i powieści. Czas klubówek skończył się w 1990 roku, jednak już wcześniej pojawiły się u nas Conany w oficjalnym obiegu. Trzy tomy wydała w 1988 roku Alfa, w paskudnym tłumaczeniu – do dziś pamiętam teksty typu „Och Conanie, tyś ranion śmiertelnie”, albo opis walki: „Padli tworząc wir szczepionych członków”. Do tego Iskry dorzuciły, także w 1988 roku, zeszycik z jednym opowiadaniem – Ludzie czarnego kręgu. Książeczki owe „zdobiły” potworne bohomazy.

A taki zabawne coś znalazłem na allegro – najwidoczniej ktoś miał oczy ostro poranione okładką Alfy:

Lista klubowych wydań Conana

Sporządziłem na podstawie kilku źródeł, w tym K. Kaczor, We władzy dyskursów. O polskich definicjach fantasy, w: Między przymusem a akceptacją. Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej, red. A. Gemra, K. Dominas, Wrocław 2015, s. 33, p. 48. Niestety, na danych pani Kaczor nie można polegać w stu procentach, więc nie wykluczam, że niżej wdarły się błędy (przede wszystkim podejrzany mi jest „goły” tytuł Conan z 1985 r. – nie wykluczam, że to dublet z Czerwonymi ćwiekami lub Ręką Nergala. Stalowym demonem, podobnie ma się sytuacja z Conanem Barbarzyńcą z 1986 r.). Conanolodzy możecie poprawiać :)

R. E. Howard, Skarby Gwalhura, tłum. R. J. Szmidt, wydawca Sfera przy współpr. Grupy Literackiej „No Wave”, Wrocław 1984.

A. J. Offutt, Conan i czarownik, tłum. I. Duda, [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1984.

R. E. Howard, Conan. Czerwone ćwieki, tłum. R. J. Szmidt, wydawca Sfera, Wrocław 1985.

R. E. Howard, L. Carter, Conan. Ręka Nergala. Stalowy demon, tłum. R. J. Szmidt i Z. A. Królicki, wydawca Sfera, Wrocław 1985.

R. E. Howard, Conan, tłum. Z. A. Królicki, [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1986.

R. E. Howard, Conan Barbarzyńca, [bez tłumacza], [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1986.

R. E. Howard, Conan the Barbarian, [bez tłumacza], [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] [rok wydania nieznany]. UWAGA: być może identyczne z poprzednim, patrz na dole EDYCJA.

R. E. Howard, Conan. Za Czarną Rzeką, [bez tłumacza], wydawca Sfera, Wrocław 1986.

R. E. Howard, L. Sprague de Camp, Conan. Okrwawiony bóg. Strażnicy Larsha, tłum. Z. A. Królicki, wydawca Sfera, Wrocław 1986.

L. Carter, L. Sprague de Camp, Conan wyzwoliciel, [bez tłumacza], [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1986.

P. Anderson, Conan Buntownik, wyd. 1: [bez tłumacza], [wydawca nieznany], Warszawa 1987; wyd. 2: tłum. A. Krachowski, wydawnictwo FBI BOOKS, Wrocław 1990.

R. E. Howard, Conan Zdobywca, tłum. Z. A. Królicki, [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1987.

L. Carter, L. Sprague de Camp, Conan z Wysp, [bez tłumacza], [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1988. 

L. Sprague de Camp, Conan i Bóg-Pająk, tłum. M. i T. Kreczmarowie, [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane]  1989.

R. Jordan, Conan niezwyciężony, [bez tłumacza], [wydawca nieznany], [miejsce wydania nieznane] 1990).

Fikcje, nr 11 (19), 1984:

R. E. Howard, L. Sprague De Camp, L. Carter, Przekleństwo monolitu, tłum. Z. A. Królicki.

Feniks, nr 03 (08), 1986:

R. E. Howard, Era Hyboriańska, tłum. S. Kędzierski.

R. E. Howard, Bóg w pucharze, tłum. S. Kędzierski.

Ta, która pokochała księżyc. Antologia fantasy, t. 3, [wydawca nieznany], Warszawa 1986:

L. Carter, L. Sprague De Camp, Zjawy w kamiennej czaszce, tłum. E. Witecka.

Conan i inni. Antologia fantasy, t. 4, [wydawca nieznany], Warszawa 1988:

R. E. Howard, Świątynia obrzydliwości, tłum. Z. A. Królicki.

L. Carter, L. Sprague de Camp, Czarne łzy, tłum. Z. A. Królicki.

L. Sprague de Camp, R. E. Howard, Pałac umarłych, tłum. Z. A. Królicki.

Oficjalne wydania Conana z PRL:

R. E. Howard, Conan z Cimmerii, tłum. A. Ziembicki, wydawnictwo Alfa, Warszawa 1988.

R. E. Howard, Conan. Droga do tronu, tłum. S. Czaja, wydawnictwo Alfa, Warszawa 1988.

R. E. Howard, Conan: Godzina Smoka, tłum. S. Czaja, wydawnictwo Alfa, Warszawa 1988.

R. E. Howard, Ludzie Czarnego Kręgu, tłum. Z. A. Królicki, wydawnictwo Iskry, Warszawa 1988.

Fantastyka, nr 01 (28), 1985:

L. Carter, L. Sprague de Camp, Spotkanie w krypcie, tłum. Z. A. Królicki i R. J. Szmidt.

R. E. Howard, Wieża słonia, tłum. Z. A. Królicki.

***

Po upadku komuny, w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych wreszcie pojawiła się u nas większa dawka fantasy, a konkretnie wydawcy tłukli bez opamiętania trzech autorów: Andre Norton, Michaela Moorcocka i właśnie Roberta E. Howarda.

Z Conanem jako pierwsze wystartowały (1990 rok) wydawnictwa: Elektronik z Wrocławia, Atlantis z Warszawy i Versus z Lublina (do tego pojedyncze opowiadania w antologiach, jak np. Barbarzyńcy z Rebisu). Dość dziwaczne było wydanie Versusa, bo w jednym tomiku połączono dwóch zupełnie różnych twórców fantasy: Howarda z jego Conanem i Lorda Dunsany (na jedenaście opowiadań, trzy Howarda – książkę polecam, ale ze względu na drugiego twórcę, bo Lord Dunsany rzadko bywa u nas wydawany).

Jak widzicie już po samych nazwach wydawców, były to wydawnictwa-efemerydy. Zazwyczaj po opublikowaniu kilku, góra kilkunastu pozycji zwijały się z rynku. Nie inaczej było z wydawnictwem Nakom, które wydało bodajże cztery pozycje fantastyczne: niezłe postapo Chelsei Quinn Yarbro Przedświt, ramotkę Tarzan i klejnoty Oparu Edgara R. Burroughsa i dwa Conany Howarda – w 1990 i 1994 roku. Ich książki miały podstawową wadę: rozpadały się podczas czytania...

W 1992 roku ukazał się rodzynek – jedyny polski Conan (a przynajmniej jedyny pewny, bo o innych napiszę w drugiej części). Conan. Pani śmierć to dzieło nijakiego Jacka de Crafta, czyli Jacka Piekary. Co ciekawe, z informacji zamieszczonej na stronach reklamowych wynika, że w tym wydawnictwie (Camelot) miały się ukazać jeszcze trzy książki Jacka de Crafta, zapewne już nawet napisane (bo zaznaczono: Jeszcze w tym roku). Nigdy te powieści się nie ukazały, a jedna z nich miała także być z Conanem – podano tytuł: Conan. Cmentarzyska Xuchotlu. Trudno powiedzieć czy rzeczywiście te trzy powieści powstały, czy to tylko był pic na wodę, bo w późniejszym wywiadzie Piekara spytany czy Conan. Pani śmierć doczeka się wznowienia, odparł:

Nie. To była zabawa literacka. Chciałem pokazać, że można w miesiąc napisać powieść lepszą od dziewięćdziesięciu procent zachodnich produkcji. Napisałem ją, udowodniłem sobie co chciałem, nieźle się przy tym bawiłem i... starczy.

Piekarowy Conan to de facto lekki pastisz – Conan to już stary człowiek, od dwunastu lat leniący się na „emeryturze”. Okoliczności zmuszają go do jeszcze jednej wyprawy, i nasz Cymeryjczyk czasami zbiera łupnia... Książka była tłumaczona na czeski i rosyjski. Szkoda, że Piekara nie zgadza się na polskie wznowienie – znaczy, mam tę powieść, ale chciałbym kiedyś móc kupić omnibus: Pani śmierć + Cmentarzyska Xuchotlu – o ile w ogóle ta druga powstała. To że w Camelocie się nie ukazało, niczego nie przesądza, bo Pani śmierć to jedyna książka przez niech wydana, więc najwidoczniej szybciuteńko się zwinęli z rynku.

Nowa era w polskich wydaniach Conana zaczęła się na raty. W 1991 roku wydawnictwo PIK zaczęło wydawać obszerną sagę o Conanie, już od tomu trzeciego serię przejęło wydawnictwo ART, a od tomu dziesiątego (1995 rok) wydawnictwo Amber, wówczas potentat na rynku fantastyki. I właśnie rok 1995 to koniec radosnej wydawniczej amatorki.

Amber puszczał Conana do 2000 roku. Całe wydanie PIK/ART/Amber to siedemdziesiąt dwa tomy. Po wyczerpaniu źródła anglosaskiego, Amber sięgnął na wschód i stąd pod koniec serii ukazywały się Conany o takich oryginalnych tytułach, jak Conan i prizraki proszlowo czy Sziest dwieriej stracha.

Dopiero w 2011 roku inny wydawca, Rebis odważył się wrócić do Conana – tylko dzieł Howarda, ale w wersji najpełniejszej, z różnymi szkicami itp. odnalezionymi w jego dokumentach. Wyszły tego trzy tomy w latach 2011-2013.

Mniej więcej w tym samym czasie, bo w 2012 roku ukazała się edycja wydawnictwa REA, też tylko Howard (ale wyłącznie te opowieści, które dokończył, szkice, opowiadania kończone przez innych autorów pominęli). W 2015 roku REA wznowiła ten zbiór w zmienionej okładce.

Z jednej strony może trochę szkoda, że polscy wydawcy odpuścili sobie Conany innych autorów, z drugiej jednak – kto by tyle tego zdzierżył. Obecnie podstawowa seria anglosaska liczy sobie coś koło sześćdziesięciu tomów (w niektórych wydaniach może być więcej, to zależy jak rozdzielą opowiadania). Ale mamy jeszcze rosyjską Sagę o Conanie, która wychodziła w latach 1993-2009 – łącznie 141 tomów! Zakończenie Sagi nie oznacza, że na wschodzie odpuścili sobie Conana, bo naliczyłem jeszcze dwadzieścia trzy książki wydane po 2009 roku.

Część rosyjskiej Sagi o Conanie - znalezione na ozon.ru

Ale to jeszcze nie koniec conanozy. Dość popularna jest gra MMORPG Age of Conan firmy Funcom. I na podstawie tejże gry także wyprodukowano książki. Są to cztery trylogie, czyli łącznie dwanaście tomów – z ich autorów w Polsce znany jest chyba tylko Richard A. Knaak. Ma swoje książki gra, to musi mieć i film. Po wejściu do kin Conana z Jasonem Momoą wyszła też książka Conan the Barbarian, której autorem jest znany też na naszym rynku Michael A. Stackpole.

Pierwszy tom trylogii Knaaka i Conan the Barbarian Stackpole

Byliśmy na zachodzie i wschodzie, to południe. Na południu, po sąsiedzku Conany pisywał niejaki Juraj Červenák. Kojarzycie gościa? Pisarz słowacki, u nas cztery jego powieści wydała Erica. Bardzo śmiesznie wydała, bo w obu przypadkach są to po dwa tomy z trylogii – wyjątkowi jajcarze. Wracając do Conana: Červenák wyprodukował w latach 1994-2004 cztery Conany pod pseudonimami George Callahan i Thorleif Larssen. Potem ukazało się wznowienie, już pod nazwiskiem Juraj Červenák.

Červenák jako George Callahan i Červenák jako Červenák :D

Na Słowacji Conana wyprodukował też Vlado Ríša (pod pseudonimem Richard D. Evans) – cztery sztuki, Ondrej Trepáč (pod pseudonimem Andy Knocker) – trzy, Rastislav Weber – jedną.

Sporo Conanów wyprodukowali czescy autorzy, jak: Jan Šimůnek (pod pseudonimem Albert Simon Pergill) – naliczyłem pięć jego Conanów, Václav Vágenknecht – cztery, Radoslav Kalaš – jeden, Leonard Medek (jako Leonard Em) – cztery, Ivana Kuglerová – dwa, Mike Philip (prawdziwe nazwisko nieznane) – jeden, Otomar Dvořák (Paul O. Courtier) – dwa.

Jeszcze dwa Conany zza południowej granicy

To nie wszyscy czescy i słowaccy producenci Conanów... Pewnie z pół setki tomów się uzbiera... Swoją drogą ciekawe, że Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Czesi, Słowacy tak tłuką tego Conana, a nasi ni huhu.

To kto ma ochotę na lekturę kompletnego wydania Conana, czyli skromnie licząc około trzysta tomów?

EDYCJA

W Encyklopedii Fantastyki znalazłem coś, czego w życiu na oczy nie widziałem: klubówka Conan the Barbarian. Nie wiem kto to wydał i kiedy. Okładka to skserowany numer 5 za 1971 rok komiksowego pisma Savage Tales. Według Encyklopedii Fantastyki, w tej klubowce zamieszczono osiem opowiadań (Córka Lodowego Olbrzyma; Conan przystępuje do Piratów; Czarny Lotos; Koszmar z dżungli; Uderzenie; Dom pełen łotrów; Narodzi się Wiedźma; Miasto Snów). Być może to to samo, co pani Kaczor wymieniała jako Conan Barbarzyńca z 1986 roku, a co już wyżej zdało mi się tytułem podejrzanym. Podgląd z Encyklopedii Fantastyki:

I oryginalna okładka Savage Tales, nr 5, 1971:

Cd.: Conan z Mizerii (2)

Sezrobiłem facebooka, można sepolubiać:

Seczytam na fejsie.

Seczytam na twitterze.